Perestrojka! Glasnost!

René Does

Wie de woorden uit de titel op de computer intikt, krijgt geen foutmelding van de spellingscontrole. Perestrojka en glasnost zijn Russische leenwoorden in de Nederlandse taal geworden. Op 11 maart was het twintig jaar geleden dat Michaïl Gorbatsjov, de man aan wie wij deze taalkundige cadeaus te danken hebben, door het Politburo van de Communistische Partij van de Sovjet-Une (CPSU) tot secretaris-generaal werd gekozen. Zijn perestrojka zette in binnen- en buitenland de machtsverhoudingen op hun kop. Een terugblik.

Als Ruslanddeskundige ben ik een product van de perestrojka. In september 1984 begon ik mijn doctoraalstudie Ruslandkunde aan het Oost-Europa Instituut van de Universiteit van Amsterdam. Er werd toen al gespeculeerd dat de oude en zieke partijleider Konstantin Tsjernenko opgevolgd zou kunnen worden door een jonger lid van het Politburo, die de sovjetlandbouw onder zijn hoede had en als hervormingsgezind te boek stond.

Nadat die man, Gorbatsjov, inderdaad in maart 1985 het partijleiderschap had overgenomen, kwam er een golf van veranderingen op gang die - zo valt achteraf te zeggen - het voorstellingsvermogen van de sovjetologen te boven ging. Als jonge Ruslanddeskundige viel ik met mijn neus in de boter. Ik ging Rusland kennen als een land dat, tot de komst van Poetin, in een permanente staat van beroering verkeerde.

Gorbatsjov wilde een perestrojka (herstructurering) van het vastgeroeste sovjetsysteem bereiken door middel van meer glasnost (openheid) over ontstane gebreken in het communistische stelsel, waarvan hij de uitgangspunten overigens niet ter discussie stelde. Het nieuws over Rusland was al snel niet meer aan te slepen. Het land en zijn leider werden razend populair.

Wat gebeurde er niet allemaal onder Gorbatsjovs bewind: er kwamen verkiezingen met meerdere kandidaten, de leidende rol van de CPSU werd ter discussie gesteld, er werden rudimentaire vormen van privé-ondernemerschap toegestaan, de Koude Oorlog liep ten einde, dissidenten werden vrijgelaten, gelovigen mochten weer naar de kerk, de censuur werd afgebroken, verboden literaire werken werden uitgebracht, 'witte vlekken' in de Russische geschiedschrijving werden ingevuld en de media schreven over maatschappelijke problemen die vroeger werden ontkend en weggemoffeld: criminaliteit, prostitutie, drugsgebruik, alcoholisme, milieuvervuiling, woningnood, corruptie en ga zo maar door. In alle 15 unierepublieken, de drie Baltische landen voorop, ontstonden nationalistische bewegingen.

Gorbatsjov maakte krachten los, die hij al snel niet meer onder controle had. De perestrojka en de glasnost gingen met hem aan de haal. Zijn beleid bereikte geen hervorming van het sovjetstelsel, maar leidde ertoe dat het communisme, het Warschau-pact, de Sovjet-Unie en de meeste van haar communistische satellietstaten in de wereld zachtjes ten onder gingen.

De perestrojka resulteerde in de implosie van het communistische wereldrijk. Het is de historische verdienste van Gorbatsjov dat hij weigerde om dit ontbindingsproces met gewelddadige middelen te stoppen.

De inmiddels 74-jarige Gorbatsjov is vandaag de dag nog steeds een energieke en drukbezette man. Hij is directeur van zijn Gorbatsjov-fonds, een politieke denktank, en hij wordt tijdens zijn vele reizen in het buitenland vaak als staatsman ontvangen. Als directeur van het Internationale Groene Kruis zet hij zich in voor milieubescherming op wereldwijde schaal.

Over de perestrojka en Gorbatsjov als politicus bestaan grote interpretatieverschillen tussen Rusland en het Westen. Hier wordt Gorbatsjov in de eerste plaats gezien als een fatsoenlijke en menselijke leider, misschien wel de enige fatsoenlijke leider die Rusland ooit heeft gehad. Hij maakte een einde aan de angstaanjagende nucleaire wapenwedloop, bevorderde de wereldvrede en introduceerde in Rusland vrijheden die wij heel normaal vinden. Hiervoor kreeg hij de Nobelprijs voor de Vrede. Het is uitzonderlijk dat een Russische leider bij ons een koosnaampje krijgt: Gorby.

In Rusland is dat heel anders. Aanvankelijk werd zijn hervormingsbeleid breed gesteund, maar na 1988 sloeg de stemming onder de Russen geleidelijk om. Toen werd de omvang van het ontbindingsproces duidelijk en raakten de burgers hun bestaanszekerheden kwijt. Ze zochten hun heil bij een nieuwe leider, Boris Jeltsin.

Vandaag de dag geven veel Russen nog steeds de perestrojka de schuld van alle maatschappelijke problemen. Voor hen zijn Gorbatsjov en de perestrojka de ware zondebokken. In opiniepeilingen over twintig jaar perestrojka zegt 60 procent van de Russen Gorbatsjovs beleid af te keuren, terwijl 20 procent zijn instemming uitspreekt en de rest geen mening heeft.

In 1996 haalde Gorbatsjov als presidentskandidaat 0,18 procent van de stemmen. Zijn poging om een Russische sociaal-democratische partij op te richten is op niets uitgelopen. Over de mens Gorbatsjov zijn de Russen niettemin positief. Vooral zijn diepe verdriet na het overlijden van zijn vrouw Raïsa, in 1999, heeft de Russen ontroerd.

In Moskou werd onlangs wel een Perestrojka-museum geopend, maar dat moest het Gorbatsjov-fonds zelf binnen de eigen muren doen. De omvang van het museum beslaat twee kamers in het gebouw.

Zelfkritiek is niet het sterkste punt van Gorbatsjov. Hij blijft de juistheid van zijn beleid als partijleider koppig verdedigen. In een interview met het weekblad Novaja Gazeta omschreef hij zijn perestrojka als 'de overwinning op het stalinisme en de overgang van het totalitarisme naar vrijheid, democratie, sociale rechtvaardigheid en het ontstaan van een civil society'.

In de buitenlandse politiek betekende de perestrojka volgens een persbericht van het Gorbatsjov-fonds het einde van het 'afgezonderde, autarkische bestaan van zichzelf isolerende socialistische staten en van het maniakale streven om de eigen bestaanswijze aan de rest van de wereld op te dringen'.

Als president van de Sovjet-Unie voerde Gorbatsjov vanaf 1989 een keiharde machtsstrijd met de president van de Russische Federatie, Boris Jeltsin, die na zijn heldhaftige verzet tijdens de augustuscoup, in december 1991 met zijn Oekraïense collega Leonid Kravtsjoek en de Wit-Russische president Vladimir Sjoesjkevitsj de Sovjet-Unie ten grave droeg. Voor de ogen van de hele wereld liet Jeltsin tijdens een parlementszitting Gorbatsjov een decreet ondertekenen, waarin de Sovjet-Unie werd opgeheven en daarmee de functie van president van de Sovjet-Unie.

Gorbatsjov werd ambteloos burger met een maandelijks pensioen van omgerekend een euro of acht. Gorbatsjov heeft nog steeds een grote hekel aan Jeltsin: 'Ik kon me niet voorstellen wat voor een onfatsoenlijk mens dat is.' Over Poetin is Gorbatsjov wel te spreken: die zorgde volgens hem weer voor stabiliteit en bestuurbaarheid in Rusland, hoewel Poetin naar zijn mening met de huidige sociale hervormingen de verkeerde weg is ingeslagen.

Gorbatsjov wilde een socialisme met een menselijk gezicht. Hij valt in de categorie van politici met een persoonlijke missie en de categorie zoekers naar een Derde Weg tussen liberalisme en socialisme, hoewel het begrip Derde Weg natuurlijk pas na zijn leiderschap ingang vond.

De vooraanstaande Engelse historicus Eric Hobsbawn noemt de perestrojka 'de laatste van de utopische projecten'. Commentator Pjotr Romanov van het Russische persbureau RIA Novosti vergelijkt Gorbatsjovs boek Perestrojka. Een Nieuw Denken voor mijn land en de wereld met Utopia van Thomas More. Gorbatsjovs boek werd ook in Nederland een enorme bestseller. 'Geen enkel idee uit dit boek is gerealiseerd', stelt Romanov droogjes vast.