Poetin in de min

René Does

Het lijkt plotseling helemaal mis te lopen met Vladimir Poetin. Sinds zijn herverkiezing tot president van Rusland in maart 2004 heeft zijn imago flinke schade opgelopen. Vooralsnog is dit gezichtsverlies voornamelijk een buitenlands verschijnsel, maar ook zijn binnenlandse populariteit, die tot nu toe onverwoestbaar lijkt, kan een gevoelige knauw krijgen.

Poetin lijkt alleen nog maar te kunnen blunderen. Hierbij worden permanent drie namen genoemd: Joekos, Beslan en Oekraïne. De ontmanteling van het oliebedrijf Joekos van de in gevangenschap zittende oligarch Michaïl Chodorkovski verloopt met horten en stoten en richt de Russische economie schade aan (zie de bijdrage 'Joekos ontmanteld' in deze rubriek).

De afloop van de gijzeling van de school in Beslan verliep bloediger dan had gehoeven en werd gevolgd door een op het eerste gezicht willekeurige inperking van democratische verworvenheden door het afschaffen van de directe gouverneursverkiezingen in de regio's en de districtsverkiezingen voor de Staatsdoema. Volgens Poetin waren deze maatregelen nodig om de dreiging van terrorisme aan te pakken.

In de herfst liep de verkiezing van Viktor Janoekovitsj, Moskous kandidaat voor het presidentschap van Oekraïne, helemaal mis. Het duurde lang voordat Poetin deze nederlaag accepteerde. De Oranje Revolutie betekende gezichtsverlies voor de Russische president. Voor de grote meerderheid van de Russen geldt de psychologische dreun 'Oekraïne verloren, rampspoed geboren'.

Zelfs de volgzame Russische media beginnen zich af te vragen of Poetin de weg kwijt is. Zo schreef de populaire Moskouse stadskrant Moskovski Komsomolets op 28 december: 'Sinds Beslan en Oekraïne heeft Poetin een abrupte psychologische verandering ondergaan. De stappen die hij neemt zijn niet meer voorzichtig gepland. Emoties zijn gaan overheersen.'

Het lijkt dat Poetin en zijn raadgevers door de succesvol verlopen eerste regeertermijn overmoedig en een tikkeltje wereldvreemd zijn geworden. Dikwijls wordt gezegd dat Poetin door zijn afscherming van de buitenwereld, de persbreidel en de grote invloed van de siloviki (medewerkers van de staatsveiligheidsdienst FSB) op zijn bestuur het contact met de realiteit aan het verliezen is.

Toch zijn er nuanceringen te plaatsen bij dit nieuwe, veel minder positieve beeld van Poetin. Poetin is nog steeds redelijk voorspelbaar in zijn beleid ('eigenwijs' wordt ook wel gezegd). Zo komen de veranderingen in het kiesstelsel na Beslan niet uit de lucht vallen, maar zijn ze onderdeel van een zich aftekenende verandering van het bestuurssysteem in Rusland in de richting van een meer parlementaire republiek. De aangebrachte band met de gebeurtenissen in Beslan is echter nogal duister. Poetin is bovendien een conservatieve politicus en conservatieve politici krijgen in de veelal linksige media in West-Europa vaker een slechte pers.

Voorts rekent de Russische bevolking Poetin andere zaken aan dan de commentatoren in de westerse media. Hoewel het verlies van Janoekovitsj ook in Rusland het imago van Poetin als de winnaar die alles onder controle heeft, zal aantasten, kan zijn binnenlandse populariteit vooral onder druk komen door het inzakken van de economische groei en de vergaande hervormingen in de sociale zekerheid, de gezondheidszorg en de volkshuisvesting.

De eerste stap in het omvangrijke hervormingsprogramma voor de hele sociale sector in Rusland, de monetarisering van sociale steun, leidde ertoe dat in het hele land grote groepen muitende bejaarden de straat opgingen. In Rusland zelf lijkt de sociale onvrede, veroorzaakt door klungelige invoering van sociale hervormingen (of die nu nodig en verstandig zijn of niet), voorlopig de enige aanzet die een politieke neergang van het regime-Poetin zou kunnen veroorzaken.

Na de Oranje Revolutie in Oekraïne kwam de vraag op of in Rusland een dergelijke fluwelen revolutie ook mogelijk is. Vooralsnog zijn de voorwaarden daarvoor, zoals de aanwezigheid van een sterke en aansprekende oppositieleider, niet aanwezig.

De ontwikkelingen in Oekraïne hebben echter wel alarmbellen doen rinkelen bij Poetin en zijn spin doctors. Een geleide democratie kan minder stuurbaar blijken te zijn dan zij denken. De grootste vraag voor hen is wat er moet gebeuren als de tweede termijn van Poetin in 2008 afloopt. Deze vraag wordt aangeduid als het 'Probleem-2008'. De Russische grondwet beperkt het presidentschap tot twee termijnen en Poetin zegt deze bepaling te zullen respecteren.

Er zijn drie scenario's denkbaar voor het 'derde termijnprobleem'. Eén: Poetin gaat toch voor een derde termijn door de beperking van twee presidentiële termijnen uit de grondwet te laten schrappen. Twee: Poetin wijst een opvolger aan die moet winnen in de verkiezingen van 2008, net zoals Boris Jeltsin hem naar voren schoof op nieuwjaarsdag van 2000. Vaak wordt hiervoor minister van Defensie Sergej Ivanov genoemd. En drie: Poetin wordt premier na een constitutionele hervorming die van Rusland een parlementaire of presidentieel-parlementaire republiek zal maken.

Welk scenario of welke andere ontwikkeling zal plaatsvinden is natuurlijk afwachten, hoewel het derde scenario momenteel de meest waarschijnlijke ontwikkeling lijkt te worden. Eén ding is wel zeker sinds de laatste maanden: de voorspelbaarheid van de Russische politiek is een stuk minder geworden.