Op zoek naar sovjetnostalgie

Charles Hoedt

De Sovjet-Unie lijkt weer helemaal in. Er zijn Lenin-restaurants en CCCP-cafés. Retro-dance parties en musea waar je naar de keuken uit een kommoenalka kunt kijken. 'Maar het gaat niet om al die symbolen. Wat we missen is een gevoel van saamhorigheid.'

'Livernaja kolbasa!' roept Olga spontaan uit als antwoord op de vraag wat ze het meeste mist als ze terugdenkt aan haar kindertijd in de Sovjet-Unie. Leverworst. Blijkbaar heb ik een gevoelige snaar geraakt, want de 22-jarige Russin, afgestudeerd docente Engels, weet van geen ophouden. 'Oh, wat smaakte die vroeger lekker', ratelt ze, 'net als de ijsjes van toen. Nee, zo maken ze die niet meer helaas. We hadden maar weinig keuze, er waren misschien maar drie soorten worsten te koop, tegen de wel veertig soorten van tegenwoordig, maar de smaak van de sovjetleverworst was onovertroffen. Zo puur, zo natuurlijk. Mijn ouders hebben het er nog vaak over. Met de val van het communisme is ook die worst verdwenen.'

Ik probeer een idee te krijgen waar Russen werkelijk naar terugverlangen. Wat koesteren ze, wat missen ze, waar snakken ze naar? Wat zie je van dit sentiment terug in de huidige maatschappij?

Het valt nog niet mee een duidelijke vinger achter het fenomeen 'ostalgie' in Rusland te krijgen. Al kost het niet veel moeite een nostalgisch symbool te vinden in het huidige Rusland. Aan uitingen in de Russische media, de reclame, de kunst en de muziekwereld die dwepen met het roemrijke sovjetverleden is geen gebrek. Hamers, sikkels en de rode sovjetsterren kom je overal tegen. Er is retro-tv en je hebt retro-radio. De glossy Adressa doet je ogenblikkelijk denken aan de propaganda voor Lenins Nieuwe Economische Politiek: alle advertenties zijn in zwart-wit opgemaakt volgens dezelfde huisstijl die in de jaren twintig van de vorige eeuw werd gehanteerd.

Vorige maand was er een groot retro-mega-dance-event voor 15.000 jongeren in het nieuwe ijshockeystadion van Sint Petersburg: Discoteka 2005. Oude Russische bands als Kombinatsija, Na Na en Maltsjisjnik uit de jaren '80 en '90 zongen hun oude succesnummers in een nieuw, modern jasje. Onder ouderen blijft de estrada het mooiste avondje uit wanneer popsterren uit het sovjettijdperk als Alla Poegatsjova met wervelende dans- en muziekshows de theaterpodiums bespelen. Steevast zijn alle zalen uitverkocht.

Voor Russen die het zich kunnen veroorloven en de buitenlandse toeristen zijn er de uitgaansgelegenheden met een sovjetthema, zoals de trendy bar CCCP die zijn rode neonletters over de Petersburgse Nevski Prospekt laat schijnen. Maar dat is nog niets vergeleken met het erotisch getint restaurant Zov Iljitsja (Lenins Paringsroep), waar vrouwen in strakke pionierspakjes het eten opdienen, de televisies voortdurend klappende partijcongressen uitzenden en tientallen gouden Lenin-bustes het plafond sieren.

De vraag is wat dit allemaal met nostalgie te maken heeft, het verlangen naar dat wat is geweest. Mensen die het dagelijks leven van de Sovjet-Unie echt missen, dit verleden koesteren, hebben waarschijnlijk nog nooit van hun leven in een van de Lenin-restaurants gegeten. Ze zouden dit ook niet willen als ze wisten dat die restaurants eigenlijk de draak steken met hun verleden. Het is meer zelfspot en decadentie dan echte nostalgie.

'Alle materiële en symbolische uitingen zijn misschien leuk voor jongeren en rijken, de doorsnee Rus heeft er niet veel mee', zegt Olga. 'Wat de ouderen vooral missen is een gevoel van saamhorigheid. Het idee dat we samen vochten voor een ideologie. We hadden misschien niet veel, maar de meeste mensen voelden zich wel degelijk rijk, zeker in de tijd van Brezjnev. We waren trots op ons land, onze positie in de wereld. Je kende alle namen van de sovjetastronauten, er was historisch besef. Nu weet je niet eens meer wie je buren zijn. Het is ieder voor zich.'

Dat het communisme in restaurants en nachtclubs acteert in stripteaseshows, steekt de docente Engels. 'Misschien klinkt het stom of ouderwets, maar jeugdverenigingen als de Pioniers deden veel goeds. Ze voedden de jongeren op, leerden hen ouderen te helpen. Wie doet dat tegenwoordig nog?'

Ze benadrukt dat de meerderheid van de bevolking niet terug wil naar de Sovjet-Unie en het communistische systeem. 'In Leningrad stond een schoenenfabriek die voor heel de Sovjet-Unie schoenen produceerde. Die waren me toch van een slechte kwaliteit, er viel niet op te lopen! Een kennis van mijn opa at in de keuken vis op een Pravda waar een foto van Stalin op stond en kreeg daarvoor een aantal jaren strafkamp. Daar willen we niet naar terug, al moet je tegenwoordig ook voorzichtig zijn met je kritiek in het openbaar... De nostalgija wordt meer gevoed door het gebrek aan sociale zekerheden. Waar is het gratis onderwijs gebleven, de toegankelijke gezondheidszorg. Vroeger was het leraarschap een goed betaalde baan waar je prima van kon leven, tegenwoordig lijden de meeste leraren armoede.'

Wie wil zien hoe Russen tijdens het communisme leefden, moet de net geopende expositie Het sovjettijdperk in het Staatsmuseum van de Politieke Historie van Rusland in Sint Petersburg gaan bekijken. Er is een keuken uit een kommoenalka, een gemeenschappelijk woonhuis, ingericht. LP's op rontgenfoto's (je kunt de botten op de draaischijven gewoon zien) hangen aan de muren; daarop werd vroeger in het geheim westerse popmuziek opgenomen en thuis gedraaid. Je kunt uren kijken naar filmjes uit de afgelopen eeuw: het dagelijks leven onder Stalin, Chroesjtsjov of Brezjnev.

De gids, een vrouw van halverwege de twintig, heeft een dubbel gevoel over de tentoonstelling. Ze vindt hem te negatief. 'Ik ben beslist geen communist, maar de positieve dingen die de Sovjet-Unie heeft bereikt komen er bekaaid vanaf. Het is allemaal weer zo negatief, over de goelag en de strafkampen. Het was heus niet allemaal ellende.'

Een van de leukste onderdelen zijn de twee sovjettelefoons die aan de muur hangen. In het Russisch worden er grappen verteld over de Sovjet-Unie en haar leiders. Grappen die vroeger allemaal verboden waren, maar die aan de keukentafel smakelijk werden verteld. 'Is het communisme uitgevonden door communisten of door wetenschappers, meneer Brezjnev?' vraagt een congresganger. Na enige aarzeling antwoordt de sovjetleider: 'Door communisten.' 'Dat dacht ik al', luidt de reactie, 'wetenschappers zouden het eerst op muizen hebben getest!'

De expositie is vooral een succes onder buitenlanders. Russen komen er nauwelijks. Misschien wel niet omdat wat je ziet voor veel Russen nog dagelijkse realiteit is. Je gaat natuurlijk niet naar een gemeenschappelijke woning in een museum zitten kijken als je er zelf nog in woont. En waarom zou je bustes van Lenin, Marx of andere communistische leiders gaan bezichtigen als er nog honderden van op hun sokkel staan in de stad, in je eigen buurt? 'Misschien ligt het ook aan de naam van ons museum,' oppert de gids. 'Mensen hebben genoeg van politiek. Het lijkt tegenwoordig ook net op de tijd onder Brezjnev. Ik ben een fan van Poetin hoor, maar kritiek op de president mag niet. Bedoel je dat soms met nostalgie?'