Franse toestanden?

René Does

De rellen en brandstichtingen in de Franse voorsteden van afgelopen november hebben in Rusland grote indruk gemaakt. Er is veel gepraat en geschreven over de achtergronden van de gebeurtenissen en over de vraag of Rusland dergelijke ongeregeldheden ook staat te wachten.

In de nachten van 15 en 16 november hebben jongeren in de stad Tsjeljabinsk in de Oeral drie auto's in brand gestoken. Dat het voorbeeld van Frankrijk werd gevolgd, lijkt waarschijnlijk, maar het is onduidelijk wat de aanzet vormde: gewone dronkenschap of vergelijkbaar maatschappelijk protest.

Het bekende Russische opiniebureau van Joeri Levada vroeg 1600 respondenten in de periode tussen 11 en 14 november naar hun mening over de Franse rellen. Bijna de helft, 48 procent, vond ze 'afstotelijke daden van geweld en vandalisme', 28 procent zag ze als 'een protest tegen vernedering en armoede' en de overige 24 procent zei dat ze nog van niets wisten. Gevraagd of iets dergelijks ook in Rusland kan gebeuren, antwoordde 43 procent 'nee' en 42 procent 'ja'.

De bezorgde Russische reactie is het gevolg van het feit dat Rusland de laatste jaren steeds meer een immigratieland wordt. Inmiddels leven miljoenen immigranten en gastarbeiders legaal en vaker illegaal in Rusland. Cijfers en statistieken over de immigratieproblematiek zijn nog heel onduidelijk. Naar schatting gaat het om tien miljoen personen, van wie bijna 90 procent illegaal in Rusland verblijft.

Anders dan de Franse brandstichters die praktisch allemaal de Franse nationaliteit bezitten, zijn de immigranten in Rusland nog buitenlanders. Het gaat tot nu toe vooral om etnische Russen die uit voormalige sovjetrepublieken terugkeren (bijna de helft). Maar er zijn ook veel niet-Russische immigranten uit China, de Kaukasus (vooral Azerbeidzjan) en Centraal-Azië (grotendeels Tadzjikistan). Jaarlijks sluizen zij naar schatting tien miljard dollar aan inkomsten naar hun geboortelanden. Ze zijn actief op eigen markten: Chinezen in de handel, Azeri in de handel van groente en fruit en Tadzjieken zijn in grote getale te vinden als bouwvakkers op de vele bouwplaatsen van booming Moskou.

Het aantrekken van immigranten lijkt onontkoombaar voor Rusland vanwege de snel en hard toeslaande vergrijzing van de autochtone bevolking. Volgend jaar zullen er voor het eerst meer gepensioneerden dan nieuwkomers op de arbeidsmarkt zijn. In 2004 is het inwonertal van Rusland met 694.000 mensen gedaald. Demografen verwachten tot 2020 een natuurlijke bevolkingsdaling met gemiddeld één miljoen inwoners per jaar.

De schattingen over het aantal immigranten dat Rusland in die periode jaarlijks nodig heeft om de vergrijzing op te vangen lopen uiteen van 700.000 tot twee miljoen. Ook president Poetin heeft de noodzaak van meer immigranten verwoord: 'De demografische situatie in het land noopt tot het nemen van gerichte maatregelen om buitenlandse arbeidskrachten aan te trekken voor de Russische economie.' Er wordt onder meer gedacht aan legalisering van (een deel van) de huidige illegale immigranten.

Commentatoren zien de Franse relschoppers meestal als representanten van een nieuwe onderklasse, die zich voornamelijk op etnische en religieuze basis vormt en uitbreidt. Nu Rusland ook een immigratieland is geworden, kunnen ongeregeldheden als in Frankrijk zich vermoedelijk ook in Rusland voordoen.

Russen hebben veel meer dan West-Europeanen de neiging om gebeurtenissen als die in Frankrijk te verklaren als een religieus en beschavingsconflict dan als een sociaal-economisch vraagstuk. De Russische schrijfster Jelena Tsjoedinova schreef al voor de novemberrellen onder de titel Mosque Notre Dame de Paris een bestseller in Rusland. In deze antiutopie wordt Parijs in 2048 geregeerd volgens de sjaria en worden Fransen die zich niet tot de islam hebben bekeerd in getto's bijeen gedreven.

Verslaggever Georgi Zotov van Argoementy i Fakty, het grootste en populairste weekblad van Rusland, noemt de rellen in een reportage uit Frankrijk een 'intifida' en de voorstad Saint-Denis het 'Tsjetsjenië van Parijs'. Rond Parijs ligt 'een gordel van islamitische emiraten waar de werkelijke macht niet bij de Franse burgemeester ligt, maar bij de imam van de plaatselijke moskee,' aldus Zotov.

De etnograaf Sergej Aroetjoenov van het Instituut voor Etnografie en Antropologie van de Russische Academie van Wetenschappen zegt over de relschoppers in Frankrijk: 'Zij zijn eraan gewend om niet te werken en op uitkeringen te leven, zij zijn verpest door de luxe verzorgingsstaat. En de arme Franse belastingbetalers, wier auto's bij duizenden in de fik gaan, moeten daarvoor betalen.'

Toch wordt er ook gewezen op de aanzienlijke verschillen tussen de Franse en de Russische omstandigheden, die de kans op grote rellen in Rusland verkleinen. Zo zijn de meeste immigranten in Rusland illegaal; zij houden zich zo rustig mogelijk om uitzetting te voorkomen. Moskou en andere grote steden kennen nog geen probleemwijken als de Franse banlieues, hoewel Moskou-Noord wel die kant op dreigt te gaan. De Russische politie en de veiligheidsdiensten controleren 'allochtonen' veel vaker en veel strenger.

Bovendien zijn de meeste immigranten van de eerste generatie, terwijl de brandstichters in Frankrijk uit de tweede en derde generatie komen. Rusland kan zulke rellen over tien jaar verwachten van de kinderen van de huidige immigranten als het de Franse fouten herhaalt. 'Franse toestanden' zullen zich in Rusland dus minder snel voordoen, hoewel ze niet zijn uit te sluiten. Als het toch gebeurt, zal het voorlopig op minder massale schaal zijn.

De opwinding over de opstand in de Franse steden wordt niet zozeer ingegeven door angst voor vergelijkbare commotie in Russische steden. Ze komt vooral doordat de Russen zich thans gedwongen voelen een maatschappelijke discussie aan te gaan die ze tot nu toe liever vermeden, namelijk over de noodzaak van immigratie en de integratie van nieuwkomers in de Russische samenleving.