Lectuur verdringt literatuur
René Does
Nederlandse lezers kennen Rusland als een land van grote en hoogstaande literatuur. De laatste jaren verandert dit beeld echter door Nederlandse vertalingen van lichter leesvoer, zoals de detectives van Aleksandra Marinina en Boris Akoenin. Op de Russische lezersmarkt is de snel gegroeide productie en populariteit van lectuur de belangrijkste ontwikkeling van de postcommunistische tijd geweest.
Wie zich afvraagt welke boeken schuilgaan achter al die felgekleurde boekomslagen die je in de metro ziet (een favoriete leesplek van Russen), moet zeker Reading for Entertainment in Contemporary Russia ter hand nemen. In deze goed gestructureerde bundel wordt de Russische lectuur ter ontspanning en vermaak in heden en verleden compact en informatief beschreven.
De bindende stelling voor de bijdragen luidt 'dat ontspannende literatuur (boeken die willen vermaken en verkocht willen worden) een dominant onderdeel van de geschiedenis van de Russische cultuur is'. Naast een algemene geschiedenis en analyse van de Russische lectuur worden de genres behandeld. Dit zijn detectives, actiethrillers (bojeviki), science fiction en andere fantastische lectuur, romantische lectuur zoals onze Boeketreeks en historische romans.
In deze genres zijn verschillende subgenres te ontdekken en ook is er regelmatig sprake van vermenging van genres, zoals bijvoorbeeld in de historische detectives van Akoenin. Het aandeel van vertalingen in het Russisch, dat in het midden van de jaren negentig 60 procent bedroeg, daalt de laatste jaren snel.
In de bundel wordt de hedendaagse Russische lectuur sterk in haar historische context geplaatst. In de sovjettijd hadden de literaire autoriteiten grote moeite met het concept 'populaire literatuur', omdat men trachtte het verschil tussen 'hoge' en 'lage' cultuur teniet te doen. Ook echte literatuur moest zich toen op de massa richten. Populaire literaire genres bleven vanwege de vraag onder de lezers wel bestaan, maar kregen een ideologische en morele opdracht mee. In de geschiedenis van het populaire boekenbedrijf is de sovjettijd door dit alles een uitzonderlijke periode geweest.
Samenstelster Birgit Menzel, hoogleraar Russische letterkunde van de Universiteit van Mainz, onderscheidt in de postcommunistische tijd vier grote veranderingen: het terugtreden van staatsinstellingen, de teloorgang van de sturende rol van de intelligentsia, commercialisering en groeiende concurrentie van televisie, video en internet in de vrijetijdsbesteding van de burger.
Dat recensenten en andere intellectuelen hun sturende rol hebben verloren lijkt het opmerkelijkste resultaat: er bestaat geen literaire canon meer. Ook in het boekbedrijf regeert tegenwoordig de markt van vraag en aanbod.
Twee andere ontwikkelingen zijn versplintering van de boekenmarkt en ontlezing. Hoewel de sovjetperiode een tijd van schaarste leek werden er toen veel meer boeken verkocht dan nu! In 2000 werden, inclusief vertalingen, evenveel boektitels uitgegeven als in 1985: iets meer dan 50.000. De totale oplage van die titels daalde echter van 1725 miljoen in 1985 naar 542 miljoen in 2001. In 1985 was de gemiddelde oplage van een boekpublicatie 33.000 exemplaren, tegen 7710 exemplaren in 2002.
De Russen besteden tegenwoordig veel meer vrije tijd aan televisie kijken. Grotere televisieverslaafden dan Russen zijn in de wereld moeilijk te vinden.
Hoewel het genreaanbod en de lezersvoorkeuren sterk op de westerse lijken, verschilt de Russische lectuur in thematiek en vertelstructuur van haar westerse tegenhanger. De andere samensteller van de bundel, docent moderne Europese geschiedenis Stephen Lovell van King's College in Londen, stelt dat de hedendaagse Russische lectuur westers is in zijn vorm maar Russisch in zijn 'sociaal-culturele inhoud'. Zo bestaat de hedendaagse historische fictie voornamelijk uit nationalistische schrijfsels.
Hoe de realiteit van het moderne Rusland de inhoud van populaire boeken beïnvloedt is goed te zien in het populairste genre, de detective. Nederlandse lezers kunnen dat ook, omdat er tamelijk veel moderne Russische detectives vertaald zijn. Russische detectives zijn vaker 'whydunnits' dan 'whodunnits'. Ze kennen veel minder duidelijke verschillen tussen slachtoffers en daders: personages kunnen beide rollen in zich verenigen. Vanwege het wantrouwen in het officiële rechtssysteem wordt de beoordeling van goed en kwaad vaker uit het natuurrecht gedestilleerd. Personages hebben hun eigen erecodes, die dikwijls niet met officiële regels samenvallen.
In het genre van de detective is nog een belangrijke ontwikkeling te zien: de snel groeiende rol van vrouwen in zowel de productie als de consumptie van Russische lectuur. De Russische detective kan men onderverdelen in de subgenres van de vrouwendetective en de mannendetective.
In 2001 was detectiveschrijfster Darja Dontsova de best verkopende auteur van Rusland met bijna 5,4 miljoen exemplaren van haar 40 titels op dat moment (ter vergelijking: Boris Akoenin verkocht in dat jaar bijna 1,5 miljoen exemplaren van zijn 24 titels en Aleksandra Marinina ruim 1,1 miljoen exemplaren van haar 16 titels).
Terwijl mannendetectives zich voornamelijk afspelen in de mannelijke buitenwereld van het zakenleven en de politiek, hebben de vrouwendetectives meestal een vrouw als hoofdpersoon, die veel huiselijker is en is de plotafwikkeling vaak minder belangrijk dan een beschrijving van het gevoels- en liefdesleven en de dagelijkse realiteit. Desnoods wordt er waarzeggerij ingeschakeld om een zaak op te lossen. Bovendien zijn Russische vrouwendetectives steeds vaker een 'hybride' van detective en romantisch verhaal.
- Stephen Lovell and Birgit Menzel (red.), Reading for Entertainment in Contemporary Russia. Post-Soviet Popular Literature in Historical Perspective, München 2005, Verlag Otto Sagner, 202 blz., ISBN 3-87690-912-0