Ruslands liefdesprobleem
Margreet Strijbosch
De Russische bevolking neemt jaarlijks af met een kleine miljoen zielen, exclusief de toestroom van honderdduizenden Russen uit het buitenland. Volgens Vladimir Poetin is de demografische crisis het ernstigste probleem waar Rusland op dit moment voor staat. De meest voor de hand liggende oplossing - immigratie - creëert echter nieuwe problemen.
'En nu ga ik het hebben over een belangrijke zaak...', zei president Poetin tijdens het uitspreken van zijn jaarlijkse State of the Union in april, en hij pauzeerde even. Minister van Defensie Sergej Ivanov, die al wist welke kant het op ging, riep vanaf de eerste rij: 'Over de liefde'. 'Inderdaad,' sprak Poetin, 'over de liefde'. Waarna hij overstapte op het eigenlijke onderwerp: de demografische crisis in Rusland.
De Russische Veiligheidsraad wijdde in juni een speciale zitting aan het probleem. De raad zal in januari 2007 met een speciaal demografisch programma komen met een looptijd van tien jaar. Poetin heeft alvast maatregelen aangekondigd als de verlenging van het moederschapsverlof en de invoering van een tweede-kindpremie van minimaal 250.000 roebel (ruim 7300 euro).
Volgens demografen lukt het echter zelden om het aantal geboorten met premies te stimuleren. Ruslands geboortecijfer van 10,2 per 1000 inwoners is vergelijkbaar met dat van westerse landen.
De crux zit hem niet alleen in het geboorte- maar ook in het sterftecijfer. De gemiddelde Russische man wordt niet ouder dan 59 jaar, terwijl bijvoorbeeld zijn Nederlandse seksegenoot kan rekenen op ruim 75 levensjaren. Bovendien is de kindersterfte hoger dan in West-Europa, en liggen er - in de nabije toekomst - gezondheidscrises op de loer als gevolg van toename van het aantal besmettingen met HIV en tuberculose.
Masha Lipman van het Carnegie Centrum in Moskou onderscheidt diverse oorzaken van de lage levensverwachting van de Russen. Ten eerste is daar de levenshouding, het gebrek aan zorg voor de eigen gezondheid en een zeker fatalisme, in combinatie met overdoses wodka, sigaretten en geweld.
Ten tweede is er de Russische gezondheidszorg, die op dit moment in een overgangssituatie zit, waardoor goede zorg alleen bereikbaar is voor Russen met geld. Volgens Lipman verslechtert de gezondheidssituatie op dit moment sterker dan nodig, omdat de Russische overheid steeds autoritairder en paternalistischer optreedt, terwijl de Russen in een markteconomie juist meer verantwoordelijkheid voor hun eigen leven zouden moeten nemen. 'Dit is de verkeerde trend, die past bij het Sovjetverleden, maar niet in een modern kapitalistisch Rusland,' meent Lipman.
Ook Aleksej Levinson van het Levada Centrum voor Sociologisch Onderzoek spreekt over 'nostalgisch beleid' van de kant van de overheid. Dit beleid heeft direct te maken met de huidige demografische ontwikkelingen, waarbij er steeds meer ouderen en minder jongeren komen.
Volgens Levinson is er sprake van een tweedeling in de Russische maatschappij, waarin jongeren het werk doen en zich buiten de politiek houden, terwijl politici, op zoek naar een democratische meerderheid, inspringen op de sovjetnostalgie van de gepensioneerde ouderen. Volgens Levinson blijft daardoor de noodzakelijke modernisering van Rusland uit en hebben jongeren het moeilijker dan elders in Europa. En hoe meer problemen de jongeren ervaren, des te aanlokkelijker wordt voor hen tijdelijk of permanent verblijf in een ontwikkeld westers land.
Het is overigens niet zo dat het bevolkingstekort overal in Rusland even sterk wordt gevoeld. Zo is het 'gat' aan arbeidskrachten in en om Moskou de afgelopen jaren opgevuld door niet-Russische migranten uit Centraal-Azië, met name Tadzjieken. En in Siberië is sprake van een ware immigratiedruk van de kant van het overbevolkte China.
Maar de Russen zien buitenlanders niet graag komen. De xenofobie onder de bevolking wordt sterker; alleen al dit jaar zijn er meer dan twintig buitenlanders vanwege hun ras of uiterlijk in Rusland vermoord.
Volgens Levinson doen Russische politici niets om de xenofobie te bestrijden, om uit te leggen dat Rusland die buitenlandse arbeiders nodig heeft, of om die buitenlandse arbeiders middels inburgeringprogramma's op te nemen in de Russische maatschappij. Het zal dus nog wel even duren voordat Rusland zijn 'probleem met de liefde' heeft opgelost.