Loeka's laatste termijn

René Does

Aleksandr Loekasjenko is een halfjaar geleden aan zijn derde termijn als president van Wit-Rusland begonnen. Op ons continent zijn we dus nog niet af van 'de laatste dictator van Europa'. Niettemin is met enige zekerheid te voorspellen dat een vierde termijn er niet meer inzit voor president Loekasjenko.

De derde termijn van Loekasjenko is eigenlijk een illegale termijn. De Wit-Russische grondwet voorzag in hooguit twee zittingstermijnen voor een president, maar in oktober 2005 liet Loekasjenko deze bepaling via een volksreferendum uit de grondwet schrappen. Vervolgens schreef hij op 16 december presidentsverkiezingen uit voor 19 maart 2006.

Voor de oppositie was dat te snel om een goed georganiseerde campagne op te zetten. Loekasjenko won de verkiezingen in de eerste ronde met maar liefst 82,6 procent van de stemmen. Dit resultaat werd mede bereikt door verkiezingsfraude.

Het oppositionele Congres van Democratische Krachten onder leiding van Aleksandr Milinkevitsj, die zes procent van de stemmen kreeg, protesteerde tegen deze uitslag op het Oktoberplein in Minsk, maar wist onvoldoende mensen op de been te brengen om een fluwelen Blauwe Revolutie, vergelijkbaar met de Oranje Revolutie in Oekraïne, van de grond te krijgen. De Wit-Russische veiligheidsdiensten veegden het plein snel schoon.

In westerse commentaren wordt vaak gesteld dat het regime van Loekasjenko sinds 19 maart 'totaal geïsoleerd' is. De Europese Unie heeft voor Loekasjenko en ruim dertig andere hoge functionarissen van zijn regering een visumverbod ingesteld. Verder wil de EU alle banktegoeden en andere bezittingen van deze overheidsdienaren bevriezen, hoewel zulke zaken tot op heden niet zijn aangetroffen. De Verenigde Staten hadden al in oktober 2004 een vergelijkbaar besluit genomen in de Belarus Democracy Act.

Het Westen mag Loekasjenko dan totaal geïsoleerd hebben, de Wit-Russische autocraat krijgt nog voldoende steun vanuit Rusland om zijn bewind levend te houden. Rusland en Wit-Rusland praten sinds december 1999 zelfs over de oprichting van een nieuwe 'uniestaat'. Vooralsnog is het vooral bij praten gebleven en is het niet duidelijk welke vorm zo'n nieuwe uniestaat moet krijgen.

Russisch-Wit-Russische integratie zal in de eerste plaats op economische basis plaatsvinden. Het regime van Loekasjenko wordt op de been gehouden door economische steun uit Rusland. Die steun maakt het ook mogelijk dat in Wit-Rusland nog steeds een socialistische planeconomie bestaat. Alle belangrijke economische activiteiten in het land worden gecoördineerd door het staatsconsortium Belarus Inc.

Wit-Rusland is in zijn energievoorziening geheel afhankelijk van Rusland. De Russische hulp bestaat er tot nu toe vooral uit dat Wit-Rusland olie en gas koopt voor politieke vriendenprijsjes van 27 dollar per vat olie en 47 dollar voor duizend kubieke meter gas, terwijl de wereldmarktprijzen respectievelijk ongeveer 60 dollar en 230 dollar bedragen. Wit-Rusland verkoopt geraffineerde olie door aan de Europese Unie, waardoor de EU met 40 procent aandeel de belangrijkste buitenlandse handelspartner van Wit-Rusland is geworden.

Door deze praktijk subsidieert Rusland zijn Wit-Russische vrienden jaarlijks met 6,6 miljard dollar, ofwel dertig procent van het bruto nationaal product van Wit-Rusland. Met de winst uit de energiehandel subsidieert Loekasjenko verlieslijdende en verouderde bedrijven en houdt hij de salarissen en pensioenen hoog genoeg om zijn volk sociaal-economisch tevreden te houden.

Anderzijds is Rusland ook van de welwillendheid van Loekasjenko afhankelijk. Behalve dat Rusland geen trouwe geopolitieke bondgenoot wil verliezen, is Wit-Rusland belangrijk voor de transit van Russisch olie en gas naar West-Europa.

Het gaat vooral om olie: 130 miljoen ton per jaar. Ter vergelijking: via de leiding Bakoe-Ceyhan vanaf de Kaspische Zee stroomt jaarlijks 50 miljoen ton olie. De transit van gas is met jaarlijks 40 miljard kubieke meter minder belangrijk (via Oekraïne gaat 140 miljard kubieke meter gas naar Europa).

Er zijn verschillende scenario's denkbaar waarom de huidige derde termijn van Aleksandr Loekasjenko zijn laatste zal zijn. Allereerst is het mogelijk dat er wel een sterke binnenlandse oppositie groeit. Een Wit-Russische politieofficier vertelde tijdens de presidentsverkiezingen tegen de demonstranten op het Oktoberplein: 'Zolang jullie met vijfduizend zijn, krijgen jullie met de lat. Komen jullie met 50.000 man, dan stappen wij opzij.' Algemeen wordt geschat dat Loekasjenko afgelopen maart zonder verkiezingsmanipulatie ongeveer 55 procent van de stemmen zou hebben gekregen en Milinkevitsj ongeveer 20 procent.

Ten tweede kan de uniestaat met Rusland echt zijn beslag krijgen. Toch lijkt dit scenario zoals voorheen weinig realistisch. Vooral de Wit-Russische leiders lijken er weinig voor te voelen. In een uniestaat met Rusland veranderen zij immers automatisch van eigenmachtige bazen van een zelfstandig land in provinciale, aan Moskou onderhorige bestuurders.

Op korte termijn is de grootste bedreiging voor Loekasjenko verhoging van de olie- en gasprijzen door Rusland. Rusland heeft aangekondigd dat het vanaf 2007 over zal zijn met de extreem lage prijzen voor olie en gas.

Vermoedelijk zullen de prijsverhogingen niet worden gebruikt om Wit-Rusland in een uniestaat te dwingen, maar wel om het landelijke transitobedrijf Beltransgaz in handen te krijgen als afbetaling voor het duurdere olie en gas. Het in handen krijgen van infrastructurele objecten in de Europese energiesector is tegenwoordig een belangrijk onderdeel van het Russische energiebeleid.

Economen schatten dat het economische systeem van Loekasjenko gaat wankelen als de gasprijs hoger wordt dan 96 dollar voor duizend kubieke meter. Loekasjenko zou in dat geval de transit van Russisch olie en gas over het Wit-Russische grondgebied kunnen gaan verstoren. Verslaggever Vadim Doebnov van het Russische weekblad Novoje Vremja stelde onlangs dat de vriendschap tussen Rusland en Wit-Rusland sterk is gebaseerd op 'wederzijdse chantage'.

Een vierde scenario, tot slot, is dat de huidige situatie toch langer voortduurt en dat Loekasjenko zijn opvolging probeert te regelen. Er zijn vermoedens dat zijn gezondheid niet meer zo goed is. Zo verdween hij na de verkiezingen - tegen zijn gewoonte in - lang uit het openbaar en werd zijn inauguratie uitgesteld. Als Loekasjenko zich goed voelt, houdt hij lange redevoeringen, waarbij hij in rondjes over zijn maag wrijft terwijl hij zijn tegenstanders belachelijk maakt door bijvoorbeeld het bijvoeglijk naamwoord demokratitsjeski te verbasteren in dermokratitsjeski ('poepocratisch').

Wie zouden Loekasjenko, op zijn aanwijzen kunnen, opvolgen? Er worden namen genoemd van apparatsjiki als Viktor Sjejman van de landelijke Veiligheidsraad, Aleksandr Zimovski, het hoofd van de Wit-Russische radio en televisie, en de 33-jarige Natalja Petkevitsj, plaatsvervangend voorzitter van de presidentiële administratie en net als de Oekraïense Joelija Timosjenko een aantrekkelijke en zeer daadkrachtige vrouw, maar dan regimegetrouw.

Of wil Loekasjenko - in navolging van zijn Azerbeidzjaanse en Centraal-Aziatische collega's - een presidentiële dynastie stichten? Het lijkt er steeds sterker op dat hij zijn zoon Viktor als zijn opvolger naar voren wil schuiven. De politieke carrière van Viktor Loekasjenko moet dan binnenkort beginnen met het burgemeesterschap van de stad Bobroejsk (230.000 inwoners).

Welk scenario of welke combinatie van scenario's ook mogen plaatsvinden in Wit-Rusland, één ding is in ieder geval duidelijk: voor Loekasjenko wordt zijn derde termijn aanzienlijk moeilijker en minder aangenaam dan de twee voorafgaande.