Ngo's sterker gecontroleerd

Ivo Pertijs

In januari ondertekende president Vladimir Poetin de nieuwe Russische ngo-wetgeving. Ngo's klagen dat zij onder staatscontrole worden gesteld. Is hun klacht terecht? Prospekt-medewerker Ivo Pertijs peilde de reacties onder enkele ngo's.

Met de nieuwe ngo-wetgeving eisen de Russische autoriteiten meer openheid van zaken van de kant van non-gouvernementele organisaties. Voortaan moeten zij heel gedetailleerde inhoudelijke en financiële jaarplannen inleveren, zich laten registreren bij een nieuw orgaan van het Ministerie van Justitie en uitgaven praktisch tot op de cent verantwoorden.

Amper vijf dagen na publicatie van de nieuwe wetgeving in de staatskrant Rossijskaja Gazeta bracht de Russische staatstelevisie een speciaal ingelaste uitzending van het programma Spetsialny korrespondent. Hierin werden de vermeende spionageactiviteiten van Britse diplomaten op Russische bodem onthuld en leverde de federale veiligheidsdienst FSB het 'bewijs' van financiële steun van de Britse ambassade aan kritische ngo's.

De FSB en de Russische regering gebruiken het spionageschandaal als voorbeeld van de ongewenste relatie tussen in Rusland actieve ngo's en buitenlandse regeringen. Het programma zette de toon voor de verdere discussie over de ngo-wetgeving. President Poetin verklaarde dat de nieuwe regelgeving bedoeld is om buitenlandse inmenging in Russische binnenlandse (politieke) aangelegenheden te voorkomen.

'Hoewel de soep uiteindelijk niet zo heet wordt gegeten als hij wordt opgediend, beperkt de nieuwe wet de bewegingsvrijheid van ngo's behoorlijk. Vooral lokale ngo's zullen niet altijd de capaciteiten hebben om aan de strenge eisen te voldoen,' reageert Joost van der Meer, directeur van de Nederlandse AIDS Foundation East-West (AFEW). AFEW is een van de ongeveer vierhonderdduizend ngo's die in Rusland geregistreerd staan.

Van der Meer denkt dat de Russische regering door de wettelijke verplichting van ngo's om aan informatieverzoeken en audits te voldoen een instrument in handen heeft om het ngo's behoorlijk lastig te maken. Bovendien wordt het volgens hem makkelijker om organisaties op te heffen. 'Dit kan besloten worden door het nog op te richten registratieorgaan en vraagt geen beslissing van een gerechtshof.'

In de nieuwe wetgeving worden ngo's verplicht om gedetailleerde jaarplannen aan de autoriteiten te overhandigen en elke uitgave te verantwoorden. De verantwoordelijke instanties besluiten dan of dit alles aansluit bij de status van een organisatie. Dat levert niet alleen voor ngo's problemen op.

Igor Tsjestin, directeur van het Wereldnatuurfonds (WWF) in Rusland, zegt dat de nieuwe wetgeving onmogelijk te implementeren is, zowel voor de organisaties als voor de overheid. 'Op de eerste plaats hangen toekomstige projecten deels af van verwachte giften en die kunnen organisaties niet altijd voorzien.

Bovendien is de verantwoording van bepaalde uitgaven haast onmogelijk. Een simpele reiskostenvergoeding levert geen probleem op, maar humanitaire organisaties die kleding en dekens aan vluchtelingen of zwervers geven kunnen onmogelijk aan elke hulpontvanger een ontvangstbewijsje vragen.'

Tsjestin vraagt zich ook af hoe de autoriteiten zelf met de nieuwe situatie omgaan. 'Wie controleert al die rapportages? De overheid heeft er niet de middelen of capaciteiten voor.' Volgens de natuurbeschermer vormt de onduidelijke wetgeving zoals die nu op papier staat een mogelijke voedingsbodem voor corruptie.

Vooral mensenrechtenorganisaties vrezen misbruik van de nieuwe wetgeving door de autoriteiten. 'In een normale democratische staat controleren ngo's de overheid. In Rusland zijn de rollen omgekeerd,' zegt Ljoedmila Aleksejeva in een telefonisch interview. De 79-jarige mensenrechtenactiviste is een van de leiders van de Moskou Helsinki Groep. Uit bekendgemaakt onderzoek van de FSB bleek dat de organisatie veertigduizend dollar ontving van een van spionage beschuldige Britse diplomaat. 'Misschien zijn wij wel te kritisch in de ogen van de veiligheidsdiensten, maar voor de autoriteiten is het niet eenvoudig om een gerespecteerde organisatie als de Moskou Helsinki Groep te sluiten.

Een mogelijk neveneffect is dat potentiële donateurs na dit schandaal hun geld liever aan organisaties in andere landen geven,' vreest Aleksejeva. Verbaasd is ze niet. 'In de Sovjet-Unie was dit de normale praktijk. Het hele incident was voor mij een déjà vu. De Russische civil society is jong en niet groot. Daar staat een traditioneel log bureaucratisch apparaat tegenover dat ngo's haat en het liefst de civil society wil vernietigen.'

Igor Tsjestin en Joost van der Meer zien vooralsnog geen donkere wolken. 'De media leggen te sterk de nadruk op de registratieplicht, maar feitelijk verandert er weinig op dit gebied. Het is net als nu een bureaucratische routineklus,' verzekert Tsjestin. Voor het praktische werk van WWF-Rusland vormt de nieuwe wetgeving geen probleem. Hetzelfde geldt voor de activiteiten van AFEW. Van der Meer: 'Onze activiteiten, zoals trainingen en workshops over hiv-preventie en aids-behandeling en de productie van informatiemateriaal, kunnen gewoon doorgaan.'

De wetgeving wordt per 10 april van kracht. Daarna hebben ngo's een jaar de tijd om aan de eisen van de nieuwe wetgeving te voldoen.