Gehoorzame rechters

Ivo Pertijs

Olga Schwartz is freelance juridisch consultante en bereidt momenteel een project voor de Wereldbank in Rusland voor. Ze startte haar carrière als consultante voor de afdeling criminaliteit van het Hooggerechtshof van de USSR. Vervolgens werkte ze als hoofdspecialiste voor het departement voor wetgeving en juridische hervormingen van het Ministerie van Justitie en adviseerde later de Doema-commissie die zich boog over de juridische hervormingen. In die functies was Schwartz nauw betrokken bij de totstandkoming van het nieuwe Wetboek van Strafvordering (2001). Prospekt-medewerker Ivo Pertijs sprak met haar in Moskou.

Corruptie binnen het gerechtelijke systeem en het gebrek aan onafhankelijkheid vormen een enorm probleem. Heeft dit volgens u iets te maken met de lage salarissen, ongeveer 1000 dollar per maand, van rechters?
Schwartz: 'Er bestaat een relatie tussen een laag inkomen en corruptie. Er zijn twee soorten corruptie. Op de eerste plaats is het ontvangen van geld voor een bepaalde uitspraak een vorm van corruptie die voorkomt, maar er is een tweede vorm van corruptie die vaker voorkomt en dat is het uitvoeren van de wens van de regering, lokale of regionale autoriteiten of een hoger gerechtshof. Rechters ontvangen van de autoriteiten namelijk niet alleen een salaris, maar ook appartementen, een plek voor hun kind op de crèche enzovoort. Gehoorzame rechters die de gewenste uitspraken doen krijgen deze extra's eerder.
In de Sovjet-Unie kenden we het begrip telefonnoje pravo (telefoonrecht), een uitspraak op basis van een telefoontje van autoriteiten naar de rechter. Nu zien we vergelijkbare situaties in geruchtmakende zaken, zoals de Joekos-affaire. Vooral op lokaal niveau is de invloed van de autoriteiten op rechters groot en is er meer interesse van de autoriteiten voor de lopende processen.'

Traditioneel beslissen Russische rechters in het voordeel van de aanklagers. Maar liefst 99 procent van de verdachten wordt schuldig bevonden. Hoe is dit te verklaren?
'Aanklagers seponeren veel zaken voordat een rechter ze onder ogen krijgt. Alleen die zaken waarvan de aanklager zeker is dat hij voldoende bewijsmateriaal voor een veroordeling heeft gaan door. Dit verklaart het hoge veroordelingsgehalte. Overigens spreken de jury's vijftien procent van de verdachten vrij.'

De introductie van juryrechtspraak in de Russische rechtbanken in 1993 werd gezien als een belangrijke stap voorwaarts. Waarom denkt u dat Rusland deze stap zo graag nam?
'Er zijn twee redenen. Officieel legde de regering de nadruk op de participatie van burgers in het strafproces zodat zij meer leren over het recht en zelf een onafhankelijke beslissing nemen. Dit juryrecht bestond al in het negentiende-eeuwse Rusland na de hervormingen van tsaar Aleksandr II, maar het sovjetregime annuleerde dit recht. Nu, zo luidt de officiële verklaring, krijgen de burgers hun oude Europese recht terug.
Een tweede, zeker niet minder belangrijke reden, is dat de Verenigde Staten Rusland begin jaren negentig financiële steun beloofden als het juryrechtspraak zou invoeren.'

Het beroep van rechter is niet bijster populair in Rusland. Wie zijn de rechters van vandaag?
'Zeker niet de hoog gekwalificeerde studenten van goede universiteiten! Al in het derde of vierde studiejaar lopen ze stage bij juridische kantoren waar ze later hopen te werken. Veel rechters kiezen hun beroep vanwege de garanties van inkomen en huisvesting.
Een rechter heeft al na vijf jaar dienstverband recht op een soort pensioen, een percentage van het salaris. De minimumleeftijd om rechter te worden is 25 jaar en de persoon in kwestie moet ten minste vijf jaar relevante werkervaring hebben. Iemand die vijf jaar als secretaresse voor een rechter werkt en een avondcursus recht volgt, kan in principe al rechter worden. Bijgevolg zijn het vaak alleenstaande moeders die de voorkeur aan dit beroep geven om zo het gezin te kunnen onderhouden. Vaak stoppen ze na vijf jaar met werken. In districtsrechtbanken is 80 procent van de rechters vrouw. Omdat ze jaren samenwerkten met rechters van de oude generatie nemen ze hun denkwijze over.
Naast vrouwen kiezen voormalige aanklagers en politiemedewerkers voor het rechterschap. In hun nieuwe functie denken ze vooral criminaliteit te moeten bestrijden in plaats van de rechten van de verdachte te beschermen.'

Het nieuwe Wetboek van Strafvordering lijkt aan de internationale normen te voldoen. De kritiek betreft vooral de implementatie van de wetgeving. Hoe serieus is dit probleem?
'Het probleem van de implementatie van de wetgeving was altijd al een probleem. In de Sovjet-Unie hadden we studieboeken met hoofdstukken als 'Het implementatiemechanisme', maar niemand begreep hier iets van. Mensen denken dat het Wetboek van Strafvordering er alleen is om de criminaliteit te bestrijden.
Na de wijzigingen klaagden wetshandhavers erover dat de nadruk op de rechten van verdachten de strijd tegen criminaliteit slechts bemoeilijkt. Aanklagers in heel Rusland vinden het zeer moeilijk om nieuwe normen toe te passen en houden liever vast aan de oude benadering. Ook de meeste rechters behoren tot de oude generatie; ze kunnen simpelweg niet overschakelen op een andere denkwijze. Traditioneel menen ze een steentje bij te moeten dragen aan de criminaliteitsbestrijding.'

Voorheen kon een verdachte 48 uur worden vastgehouden, maar na de amendementen van 2003 is het mogelijk de hechtenis met een extra 72 uur te verlengen zodat rechercheurs extra bewijsmateriaal tegen een verdachte kunnen verzamelen. Internationaal gezien is dit een extreem lange periode. Waarom ging die wijziging dan toch door?
'De politie klaagde dat een periode van 48 uur te kort is om bewijs tegen een verdachte te vergaren. Het is nu zelfs langer dan in de Sovjet-Unie, toen een verdachte slechts 72 uur kon worden vastgehouden. In Europa is 48 uur de norm, in Engeland zelfs 24 uur. De klacht van de Russische politie is vreemd.
Prominente juristen merkten al eerder op dat de politie feitelijk eerst bewijs moet vergaren voordat ze iemand arresteren en niet pas daarna. Nu plaatst de politie geregeld een wapen of drugs in zakken van een verdachte. Dat is een goede reden voor aanhouding. Tijdens het verhoor gaan rechercheurs dan op andere zaken in of ze slaan soms de verdachte om een bekentenis los te krijgen. Ook kan een appartement worden onderzocht. Resulteert dit niet in het gewenste bewijs, dan volgt directe vrijlating en seponeert men de zaak.'

Aanvankelijk mocht een verdachte tien dagen worden vastgehouden zonder een concrete aanklacht. In april 2004 is deze periode verlengd tot dertig dagen. Het gaat hier niet alleen om terreurzaken. Deze maatregel geldt internationaal als onaanvaardbaar. Waarom handhaaft Rusland de periode van 30 dagen?
'Het is een vreselijke norm. Het ministerie van Binnenlandse Zaken kwam begin jaren negentig al met dit voorstel en in 1994 ondertekende president Boris Jeltsin een decreet waarin hij de nieuwe maatregel bekrachtigde. Onder druk van de internationale gemeenschap schrapte Jeltsin na drie jaar de nieuwe wet persoonlijk, maar na de eerste Tsjetsjeense oorlog verscheen het idee opnieuw op de agenda. In stilte, zonder enige vorm van discussie, werd het in het Wetboek van Strafvordering opgenomen. Het gebeurde gewoon, haast niemand wist er iets van.'