'De situatie is zeer instabiel'

Irina Grivnina

Journaliste Irina Grivnina is al lange tijd bevriend met de oud-sovjetdissident Vladimir Boekovski. Hij heeft zich kandidaat gesteld voor de presidentsverkiezingen van maart 2008. Een goede reden om Boekovski aan de vooravond van het verkiezingsseizoen weer eens te spreken.

Vladimir Boekovski was 19 jaar toen hij zijn strijd tegen de sovjetmacht en diens alter ego de geheime dienst KGB, begon. Na augustus 1991 nodigde Jeltsin Boekovski uit om als getuige op te treden in een rechtszaak tegen de CPSU. Maar daar kwam het niet van: Jeltsin had niet de moed de partij te veroordelen waarin hij zelf lange tijd hoge posten vervulde. Weer tien jaar later had de KGB, nu onder een andere naam, zijn tentakels over het Kremlin uitgespreid…

Je hebt al zo lang een prettig leven in Engeland. Waarom begin je aan al die moeite met de presidentsverkiezingen?
Boekovski: 'Ik heb dat uitgelegd in mijn verklaring. Ik heb het gedaan om de democratische oppositie een kans te geven zich te verenigen. Er zijn heel veel oppositioneel gerichte mensen, maar zij zijn totaal niet georganiseerd. Ze moeten daarbij geholpen worden. Natuurlijk laten ze mij niet toe tot de verkiezingen, maar dat is niet belangrijk. Belangrijk is om het hele verkiezingsproces wat op te schudden, om de mensen een aanleiding te geven iets te veranderen. Velen die zich achter mijn kandidaatstelling plaatsen, zijn de afgelopen keren helemaal niet meer gaan stemmen.
Met Ander Rusland heb ik alleen maar afstandelijke contacten. Ik heb ervan afgezien aan hun voorverkiezingen deel te nemen omdat ik een heel andere opdracht heb. Ik heb ze wel gesteund en hun congres een videoboodschap gestuurd, maar ik neem er niet aan deel.'

Wat moet er veranderen in het hedendaagse Rusland? Moet de regering de salarissen en de pensioenen verhogen? 'Ik ben een voorstander van marktverhoudingen. Ik vind dat de scholen en de ziekenhuizen volgens marktprincipes moeten gaan werken. Dat moet natuurlijk geleidelijk gebeuren. Maar er moet wel naar gestreefd worden. Met de miljarden oliedollars kunnen de pensioenen tot een waardig niveau verhoogd worden. Van de kant van de machthebbers zou dat verstandig zijn, maar daarop moet het publiek niet afgaan, omdat de opgaven waarvoor Rusland staat niet de pensioenen zijn. De eerste opdracht is hoe van deze machthebbers af te komen.'

Stel dat dit lukt en dat jij aan de macht komt. Wat zou je dan doen, te beginnen met de conflicten in de Kaukasus…
'We hadden daar allang moeten vertrekken en hen de mogelijkheid geven hun problemen zelf op te lossen.'

En wat moet er volgens jou gebeuren met de Grondwet?
'Die moet herzien worden, want hij is een rommeltje. De grondwet is geschreven voor één persoon (voormalig president Jeltsin - red.), maar een grondwet mag niet voor één persoon gemaakt worden. Het is geen pak dat naar de figuur van de opdrachtgever wordt gesneden. Een constitutie moet continuïteit en stabiliteit garanderen tijdens machtswisselingen. Bovendien zijn in deze grondwet een massa bepalingen uit de oude sovjetgrondwet terechtgekomen, met al die demagogie: het recht op arbeid, op vakantie.
Ik krijg heel vaak brieven met de vraag: wat vindt u verkieslijker, een parlementaire republiek of een presidentiële? Een parlementaire republiek is in Rusland niet mogelijk. Het zou natuurlijk mooi zijn, maar omdat de politieke participatie in Rusland bijna nul is en partijen niemand vertegenwoordigen, zal een parlementaire republiek niet werken. Er is nog geen enkele normale politieke partij in Rusland. Niet in de Doema, noch onder de partijen die de Doema niet gehaald hebben. Dat komt doordat ze niet op natuurlijke wijze zijn ontstaan. Soms richt het Kremlin partijen op met ambtenaren, soms zijn het onderlinge initiatieven van wat intellectuelen. Maar geen enkele partij is ontstaan uit een volksbeweging, zoals alle gewone westerse partijen zijn ontstaan.'

Zullen de komende parlements- en presidentsverkiezingen eerlijk verlopen?
'Nee.'

Zullen de oppositiepartijen het eens worden over één gezamenlijke kandidaat?
'Ik denk het niet. Javlinski wil principieel met niemand een verbond sluiten. De SPS heeft hem verscheidene malen de vrije hand gegeven in de samenstelling van een kandidatenlijst, maar hij weigert toch… Niemand kan grip op hem krijgen. Hij komt dan ook uit Sint Petersburg; daar is altijd alles duister. Garrik (Garri Kasparov - IG) probeert het nu. Maar het is waar, zo'n verbond valt niet te verwachten.'

Het vooruitschuiven van Boekovski als alternatieve kandidaat voor het presidentschap heeft slapende honden wakker gemaakt. Eerst werd hij 'een persoon zonder Russisch staatsburgerschap' genoemd. Maar dat opzetje ging niet door: de sovjetautoriteiten hadden hem zijn staatsburgerschap nooit afgenomen en in 1992 kreeg hij uit handen van Jeltsin een nieuw Russisch paspoort, dat later keurig is verlengd.

Vervolgens wierp het Serbski Instituut voor Psychiatrie zich in de strijd. Op 13 augustus verscheen in de Daily Telegraph een interview met een van de medewerkers van dit beruchte instituut, die verklaarde dat Boekovski 'zonder iedere twijfel een psychopaat is'. Boekovski dreigde met een rechtszaak, waarna het meteen stil werd.

Was Gorbatsjov beter of slechter dan de huidige machthebbers?
'Gorbatsjov was onderdeel van een systeem. Het is goed te beseffen wat erger is, een communistische stelsel of een maffioos KGB-systeem. Ik denk dat de laatste enkele voordelen heeft boven een communistisch systeem. Het onderscheid is de ideologie. Een niet-ideologische dictatuur is heel anders. Ze zijn niet zo agressief als ideologische en propagandistische mensen. Dat probeerden wij altijd duidelijk te maken aan westerse specialisten zij zeiden dat het regime van Pinochet in Chili niet verschilde van het sovjetregime. Hoe paradoxaal het mag klinken: wat nu gebeurt in Rusland is een stap vooruit.'

Is Poetin een echte leider of iemands marionet? En wie sturen hem dan volgens jou?
'Hier zijn veel theorieën over. Zo veel mensen, zo veel meningen. Ik denk dat hij niemands dictator is. Ik denk dat hij geleid wordt door een groep generaals van de KGB. Hij ziet er niet uit als de "baas" van het Kremlin. Hij ziet er uit als een schooljongen die heel erg zijn best doet zijn huiswerk goed te maken.'

The Economist noemde Rusland een 'neo-KGB-staat'.
'Dat voorzetsel "neo" klopt niet, want de Sovjet-Unie was geen KGB-staat, maar een ideologische dictatuur, waarin de KGB wel een belangrijke rol speelde, maar niet meer dan dat. De geheime dienst was altijd ondergeschikt aan de politieke machthebbers. Nu zijn ze zelf een staat.'

Hoe stabiel is de situatie in het huidige Rusland?
'De situatie is zeer instabiel. Ik denk dat iedere dictatuur per definitie instabiel is. Ik ben mijn hele leven ingegaan tegen mensen die de Sovjet-Unie "machtig en groot" noemden. Ik heb altijd gezegd dat ze instabiel was, omdat ze geen verkiezingen, oppositie en andere democratische verworvenheden toeliet. Het is natuurlijk lachwekkend om van Poetin te horen dat het uiteenvallen van de USSR de grootste politieke catastrofe van de twintigste eeuw was.'

Waarom zijn de Russen zo bang dat Poetin weggaat?
'Ik denk dat dit het vervolg is op diezelfde legende over de verdwenen Sovjet-Unie. De verschrikkelijke crisis in Rusland van de jaren negentig was het resultaat van 75 jaar sovjetheerschappij. Ze was onvermijdelijk, maar dat wil men niet begrijpen. De kiezers hopen dat er een "sterke man" komt en dat alles weer net zo goed wordt als vroeger. En omdat ze niet beseffen dat de ineenstorting in het systeem zelf opgesloten zat, denken ze dat Poetin alles weer kan terugdraaien. En hij heeft natuurlijk het domme geluk van de snel stijgende olieprijzen gehad. Overigens weet niemand waar dit oliegeld is. Ze zeggen dat het ergens in een stabilisatiefonds in Amerika ligt, maar niemand heeft dit geld ooit gezien en zal het ook ooit zien.'

Krijgt Poetin een derde termijn of worden er andere 'technologieën' bedacht om hem aan de macht te houden?
'Het is het makkelijkste om de Grondwet niet te veranderen en Poetin korte tijd premier te laten zijn. Daarna kan hij de nieuw gekozen president na, laten we zeggen, een jaar vervangen. Dat is volgens de Grondwet wel mogelijk. De president wordt ziek en de premier wordt waarnemend president, net zoals met Poetin onder Jeltsin gebeurde. Vervolgens komen er vervroegde verkiezingen en Poetin kan nog twee termijnen volmaken.
Volgens mij wil de omgeving van Poetin hem heel graag laten blijven. Van Poetin zelf hoeft het volgens mij niet zo. Hij houdt er niet van een loopjongen te zijn en bovendien zal hij steeds meer misdrijven op zijn kerfstok krijgen. De hele wereld zal hem gaan haten. Kijk nu al naar de westerse media.
Zijn omgeving probeert hem op elke mogelijke manier over te halen om te blijven en anders zal men hem daartoe dwingen. Illustratief is de arrestatie in Sint Petersburg van ene Barsoekov, een bandiet en een vroegere vriend van Poetin, met wie Poetin in de directieraad van een of ander bedrijf heeft gezeten. Leg mij uit waarom die Barsoekov gearresteerd is? Waarom? Dat is om Poetin te laten zien om wat voor reden men hem voor het gerecht kan brengen als hij het uit ongehoorzaamheid in zijn hoofd haalt om te vertrekken.
Er worden vreemde spelletjes gespeeld. Wat er komt is moeilijk te voorspellen. Alles hangt samen met de olieprijzen: die kunnen dalen of de ruimte in schieten… Alles is mogelijk, maar termijnen noemen is moeilijk, vooral in een land als Rusland. Zo zat ik er met de ondergang van de sovjetmacht tien jaar naast. Ik dacht dat het later zou gebeuren, rond de millenniumwisseling. Wij hadden aan de hand van bepaalde indicatoren uitgerekend dat ze tegen het einde van de eeuw uitgeput zou zijn.
Zonder termijnen te noemen kan ik wel voorspellen dat dit regime gedoemd is. Het is niet levensvatbaar en niet productief… Alles wat ze doen leidt tot vernietiging en bereidt de toekomstige desintegratie van Rusland voor. De verticale machtsstructuur en de pogingen om de hele industrie in grote monopolies onder te brengen en te re-privatiseren hebben we al een keer eerder meegemaakt en we weten waar dit toe leidt. Ik kan dus concluderen dat het regime gedoemd is, maar termijnen kan ik niet noemen.'