Gezocht: modern Russisch kinderboek

Greetje van der Werf

Russische tieners vinden in de boekwinkel vooral veel vertalingen van buitenlandse series als Harry Potter en Lord of the Rings en andere boeken uit het fantasy-genre. Ook treffen ze er planken vol Russische klassiekers uit de twintigste eeuw, die hun ouders volop gelezen hebben - en waar ze nog altijd hoog van op geven - maar die door de huidige generatie als verouderd worden ervaren. Is het dan zo dat de Russische kinderen alleen nog Harry Potter lezen?

'Met het lezen gaat het dezelfde kant op als met de Sovjet-Unie' waarschuwde de Moscow Times dit voorjaar. Het dagblad vroeg de 14-jarige Joelija Agejeva een boek te noemen dat ze het afgelopen jaar, buiten de verplichte schoolboeken om, gelezen had. 'Dat kan ik me niet herinneren. Telt de Cosmopolitan ook als een boek?' Van haar klasgenoten konden er slechts enkelen meer dan twee boeken noemen die ze onlangs nog uit zichzelf gelezen hadden. Bijna allemaal noemden ze Harry Potter.

'Het is een grote schande voor een land dat er ooit zo trots op was dat er het meeste ter wereld gelezen werd,' verklaart hun lerares literatuur. Ze probeert, volgens eigen zeggen als een van de weinige leerkrachten, de scholieren uit vrije wil te laten lezen.

De leerlingen pakken haar boodschap echter niet op. 'Het kost te veel tijd.' 'Er zijn niet veel goede boeken'. 'Alles wat je nodig hebt kun je vinden op het internet.' Ga daar als juf maar aan staan.

En wat het nog moeilijker maakt: wat betreft de laatste twee argumenten zouden haar leerlingen weleens gelijk kunnen hebben. In Rusland wordt, net als in West-Europa, met verontrusting gekeken naar de gevolgen van de televisie en andere media voor het lezen. Volgens het Federale Pers en Media Agentschap las in 1991 nog 79 procent van de volwassen Russen ten minste één boek per jaar, nu is dat 63 procent. Onder de Russische jeugd is het percentage dat buiten de verplichte schoolboeken om ten minste één boek per jaar leest, gedaald van 48 procent in 1991 naar het huidige 28 procent. Waarbij niettemin opgemerkt moet worden dat de verplichte literatuurlijst op de scholen enkele tientallen boeken omvat, waarvan sommige titels met plezier gelezen worden.

De kinderliteratuur is in Rusland van oudsher een prestigieus genre, dat talloze klassiekers van Russische bodem omvat. Lev Tolstoj, Dostojevski, Toergenev, Gogol en andere grote negentiende-eeuwse Russische auteurs schreven niet per se voor kinderen, maar worden wel door oudere kinderen gelezen. Russische kinderen kunnen ook kiezen uit goede vertalingen en hervertellingen van kinderboeken uit de West-Europese literaire traditie.

Volgens Vladimir Sobkin, hoofd van de afdeling Sociologie van de Russische Onderwijs Academie, blijkt echter uit recent onderzoek van zijn academie dat avonturenboeken en romans - populaire genres onder de sovjetjeugd - steeds meer verdrongen worden door het fantasy-genre en de verplichte boeken voor school. 'Als deze tendens zich doorzet, lezen onze kinderen straks alleen nog maar wat de school ze voorschrijft,' sombert Sobkin in de Moscow Times.

Sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie zijn de oplagecijfers nog maar een tiende van wat ze ten tijde van de Sovjet-Unie waren. In januari lanceerde Het Federale Pers en Media Agentschap een nationaal programma bedoeld om het lezen te stimuleren door middel van een mediacampagne en de uitbreiding van het aantal bibliotheken en boekwinkels. In vergelijking met West-Europa telt Rusland weinig boekhandels. Terwijl West-Europa 60 boekhandels per 100.000 inwoners telt, heeft Moskou er acht, en is het landelijk gemiddelde er minder dan vier per 100.000. In Moskou kun je voor een kinderboek terecht in het warenhuis Detski Mir en de kinderboekwinkels Malenki Genii en Molodaja Gvardija. De grote boekhandels Dom Knigi en Biblio Globoes beschikken over een speciale kinderafdeling.

Nu zegt het absolute aantal boekwinkels niet alles over het aanbod. Er zijn in Rusland veel kleine winkeltjes, kiosken en kraampjes die ook voor kinderen een gevarieerd aanbod hebben. Bovendien zijn er veel gewone winkels als een drogisterij die boeken verkopen als bijproduct, en net als bij ons liggen in de moderne Russische supermarkten tegenwoordig ook boeken. Vaak zijn dit goedkope uitgaven, met een slappe kaft, van sovjetklassiekers als Kornej Tsjoekovski. En dan zijn er nog de virtuele boekhandels als Ozon.ru waar boeken besteld kunnen worden.

Op de kinderafdelingen van de gewone boekhandels staan veel encyclopedieën en rijk geïllustreerde informatieve boeken. Ook Russische kinderen zijn gefascineerd door dinosaurussen, Egyptische mummies en onderwerpen uit de dierenwereld. Op de planken staan vertalingen van klassiekers uit de West-Europese literatuur (Mark Twains Huckleberry Finn, Selma Lagerlöfs Nils Holgersson) en hedendaagse Russische vertalingen van moderne West-Europese kinderboeken.

Blijvers op de kinderafdeling zijn de twintigste-eeuwse auteurs als Aleksej Tolstoj, Daniil Charms en Michaïl Zosjtsjenko, maar ook oorspronkelijke kinderboekenauteurs als Samoeïl Marsjak en Kornej Tsjoekovski (Doktor Ajbolit [Dokter au-doet-pijn]). Het sprookjesfiguurtje Tsjeboerasjka, in het leven geroepen door de bekende Russische kinderboekenschrijver Eduard Oespenski (1937) weet de kinderen nog altijd te vermaken. Miron Petrovski, een 75-jarige literatuurwetenschapper uit Kiev, publiceerde in 2006 een overzicht van deze literatuur onder de titel Knigi nasjevo detstvo (De boeken uit onze jeugd).

De Finse literatuurwetenschapper Ben Hellman schrijft in de Engelstalige samenvatting van Children's Books in Soviet Russia. From October Revolution 1917 to Perestroika 1986 (Stockholm 1991) hoe de Russische kinderliteratuur vanaf omstreeks 1935 door het ideologische offensief van de Communistische Partij steeds meer geïsoleerd raakte van de West-Europese kinderboeken. Later deed de Koude Oorlog hier ook geen goed aan.

In 1987 liet een landelijke wedstrijd ter verkiezing van het beste kinderboek van de hele Sovjet-Unie zien dat het genre van het kinderboek in crisis verkeerde: er waren sinds de jaren tachtig geen nieuwe namen meer bij gekomen en actuele onderwerpen werden vermeden. In 1989 begon het tijdschrift Vesjolyje kartinki (Vrolijke plaatjes) voor het eerst bijbelse verhalen voor kinderen te publiceren en werd een voorzichtige herwaardering van kinderboeken uit de tijd van vóór de revolutie zichtbaar.

Het belerende kinderboek uit de sovjettijd is nu geheel verdwenen, maar het moet gezegd: kosten nog moeite werden destijds gespaard om de kinderen tot goede sovjetburgertjes te vormen. Om een indruk te krijgen van de prachtige omslagen die er voor kinderen gemaakt werden - en het moraliserende gehalte ervan - kunt u terecht in het digitale archief van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (www.iisg.nl/collections/sovietchildren).

Gebleven is evenwel de traditie van het jeugdboek dat zich afspeelt op school, waarbij dan vaak het kollektiv, de hele klas, zich keert tegen een individuele leerling. Nieuw is de komst van het typische meisjesboek. Harry Potter is ook in Rusland een grote held, maar hier heeft hij imitaties als Tanja Grotter en Porri Gatter.

Was het vroeger vooral het opvoedkundige en ideologisch geïnspireerde karakter van een boek, tegenwoordig zijn het de verkoopcijfers die bepalen wat er op de kinderboekenmarkt verschijnt. Of het budget van de uitgever. Zo worden de boeken van popster Madonna in grote getale op de Russische markt gebracht, zonder dat ze nu zo heel erg populair zijn.