Landjepik onder het poolijs

René Does

Onder het noordelijke poolijs ligt naar verwachting een kwart van de wereldvoorraden aan olie en aardgas, alsmede grote voorraden metalen en diamanten. Deze rijkdommen vertegenwoordigen een waarde van honderden miljarden dollars. Als straks tegen 2040 door de opwarming van de aarde het poolijs zal zijn gesmolten, komen deze hulpbronnen vrij voor ontginning. Op 2 augustus heeft Rusland met luid tromgeroffel een eerste claim gelegd op deze bodemschatten, hetgeen gevolgd werd door geschrokken en geïrriteerde reacties in het Westen. Ontwikkelt zich hier een 'IJskoude Oorlog'?

Onder leiding van poolvorser en parlementslid Artoer Tsjilingarov doken twee miniduikboten onder het ijs om op ruim vier kilometer diepte op de geografische Noordpool bodemmonsters te nemen en een Russische vlag van titanium te planten. 'De Noordpool is van ons!' riep Tsjilingarov toen hij weer boven water verscheen. Hij vergeleek zijn expeditie met de landing van de eerste mens op de maan, met dit verschil dat nu de Russen de winnaars zijn. De Russische borstklopperij was weer een uiting van het Russische verlangen om met respect te worden behandeld als grootmacht.

Naast Rusland zijn er vier andere Arctische landen: Amerika, Canada, Noorwegen en Denemarken (via Groenland). Rusland kreeg van hen niet de hartelijke felicitaties voor het wetenschappelijke staaltje. Integendeel. De Canadese regering verklaarde dat het 'niet meer de vijftiende eeuw is, toen deze manier van landverovering gebruikelijk was'. Het Amerikaanse State Department verklaarde dat de Russen net zo goed een dekbedovertrek hadden kunnen achterlaten op de Noordpool.

Deze geïrriteerde reacties tonen nogmaals aan dat het even niet botert tussen Rusland en het Westen. Dat de winning mogelijk wordt door zorgwekkende ecologische veranderingen, wordt meestal buiten de beschouwingen gelaten. Amerika, Canada en Denemarken kondigden expedities aan naar het poolgebied voor eigen claims. Hiervoor moeten Canada en Denemarken overigens wel Russische ijsbrekers inhuren.

Formeel hebben de westerse tegenstrevers van Rusland gelijk: een claim op grondgebied buiten de economische zone van 200 mijl (370 kilometer) in zee wordt niet toegewezen door een landsvlag op de zeebodem te planten, maar door een VN-commissie van maritieme specialisten die zich laten leiden door de VN-Conventie voor Maritiem Recht uit 1982. Deze conventie bepaalt dat een gebiedsclaim in zee kan worden toegewezen als wordt bewezen dat de zeebodem een voortzetting is van het continentale grondgebied van het claimende land en als geen ander land ook een claim heeft lopen.

Volgens Rusland is de Lomonosov-bergrug onder water verbonden met het Russische vasteland. Canada en Denemarken hebben nog tot 2013 de tijd om claims in te dienen en Amerika tot 2017, omdat Amerika pas dit jaar de VN-Conventie met zijn termijn van tien jaar om een gebiedsclaim in te dienen, zal ondertekenen.

Rusland beschouwt zichzelf expliciet als een land met een noordelijk en arctisch karakter. De Russische politiek en wetenschap hebben altijd veel aandacht besteed aan de mogelijkheden van grondstoffenwinning en transport (de Noordelijke Zeeweg) in de arctische regio. In 1926 eigende de sovjetregering zich een stuk poolzee toe door de landgrenzen van de vijf arctische landen door te trekken naar de noordpool, maar deze grenzen werden niet geaccepteerd door de internationale gemeenschap. Met de recente duikactie lijkt Rusland de grenslijnen van de sovjetregering uit 1926 te willen doordrukken.

Ook in Rusland zelf waren er sceptische geluiden over de juridische waarde van de expeditie naar de Noordpool, onder andere van een van de expeditieleden, onderzoeker Anatoli Salagevitsj van het Instituut voor Oceanologie van de Russische Academie van Wetenschappen. Volgens hem is wat gruis schrapen van de zeebodem bij de Noordpool geen serieus bodemmonster en lopen er ook vanaf Canada en Groenland bergruggen de Noordelijke IJszee in.

De arctische landen zijn financieel en technologisch niet in staat de ontginning van het Noordpoolgebied in hun eentje ter hand te nemen. Ook volgens het maritieme recht zullen ze moeten samenwerken.

Over de Russische presentatie van de expeditie schreef commentator Valeri Sjirjajev van het kritische weekblad Novaja Gazeta een leuk stukje. Hij vergeleek deze met de psychologie van de rij uit de sovjettijd, die volgens hem nog steeds levend is onder de Russen. Russen zijn panisch als iemand voordringt in een rij ('Ik stond hier al!'). Sjirjajev geeft het vliegtuiggedrag van Russen als vergelijkingsmateriaal: 'Als een vliegtuig landt, springen onze medeburgers eensgezind uit hun stoelen zo gauw de wielen de grond hebben geraakt. En onder de verbaasde blikken van buitenlandse medepassagiers vormen ze meteen een rij naar de uitgang.'