Woestijndespoot overleden

René Does

Saparmoerad Nijazov was president voor het leven van Turkmenistan. Hij dichtte zichzelf profetische gaven toe. Hij heerste alsof hij het eeuwige leven had. Iedere vorm van oppositie of machtsdeling drukte hij de kop in. Niettemin overleed hij in de ochtend van 21 december 2006 aan een hartaanval. Zo luidde althans de officiële versie die het zeer gesloten land naar buiten bracht. Nijazov is 66 jaar oud geworden.

De despoot uit het Centraal-Aziatische woestijnland had niet in een duidelijke opvolgingsprocedure voorzien. Volgens de Turkmeense grondwet moest parlementsvoorzitter Ovezgeldy Atajev de overleden Nijazov als waarnemend president opvolgen, maar hij werd enkele uren na het overlijden van Nijazov wegens corruptie gearresteerd. De functie werd vervolgens ingevuld door Goerbangoely Berdymoechammedov (49), vice-premier en minister van volksgezondheid.

De waarnemend president mag volgens de grondwet geen kandidaat zijn in presidentsverkiezingen, maar toch geldt Berdymoechammedov - dus tegen de wet in - als de belangrijkste kandidaat voor de verkiezingen van 11 februari. Vermoedelijk was hij de man die nog het meeste vertrouwen genoot van Nijazov.

Nijazov is begraven in zijn geboortedorp Kiptsjag, op ongeveer dertig kilometer van de hoofdstad Asjchabad. Hij kwam op 19 februari 1940 ter wereld. In 1942 stierf zijn vader Atamoerat op het slagveld in de Noord-Kaukasus. Zijn moeder Goerbansoltan en twee broers kwamen in 1948 om tijdens de zeer zware aardbeving die Asjchabad trof.

Saparmoerad werd opgevoed door familieleden, volgde in Sint Petersburg een hogere technische opleiding, trouwde met een Russische vrouw en maakte carrière in de Communistische Partij van de Sovjet-Unie. In oktober 1990 werd hij tot president van Turkmenistan gekozen.

Er wordt altijd gezegd dat Nijazov als wees ongevoelig was voor de clanstrijd in Turkmenistan. In de andere voormalige sovjetrepublieken van Centraal-Azië is clanstrijd een vast bestanddeel van het politieke schouwtoneel.

De sovjetrepubliek Turkmenistan werd op 27 oktober 1991 onafhankelijk. Hierna begon Nijazovs metamorfose van communistische carrièrepoliticus naar woestijndespoot. Het Turkmeense proces van staatsvorming leidde naar een uiterst personalistisch bewind met politiek-religieuze symboliek. Nijazov zou de Turkmenen naar een nieuwe Gouden Eeuw leiden. Hij liet zich Turkmenbasji, Vader van de Turkmenen, noemen, en later Turkmenbasji de Grote. Nijazov verspreidde zijn leer via boeken (met name de Roechname, de door hem geschreven 'bijbel' die op alle scholen werd onderwezen), monumenten en musea.

Vanwege het uiterst personalistische karakter van zijn bewind ontwikkelde zijn leer zich niet tot een staatsideologie. Iedere vorm van oppositie werd door Nijazov onderdrukt. Hij voerde permanent personele wisselingen in het bestuur door. Opposanten verblijven in de Turkmeense goelag of in de diaspora, met name in de steden Moskou en Wenen.

Nijazovs buitenlandse beleid ging uit van 'permanente neutraliteit'. Turkmenistan ging geen allianties aan met andere landen en sloot zich potdicht af voor de buitenwereld. Door dit alles ging Nijazovs bewind Noord-Koreaanse trekken vertonen. Bij ons werd Nijazov vooral bekend door zijn bizarre persoonlijkheidscultus en lachwekkende ideeën en besluiten.

Als deze Prospekt van de drukker komt is bekend wie de nieuwe president van Turkmenistan is geworden. Vermoedelijk is dat Berdymoechammedov. Het beste waarop men kan hopen is dat hij zich ontpopt tot een 'gematigd' autoritaire leider als de Kazachstaanse president Noersoeltan Nazarbajev.

Verder is het de vraag of Turkmenistan meegaat in de Centraal-Aziatische trend om presidentiële dynastieën te vormen. Nijazov heeft een dochter en een zoon, Irina en Moerad, maar over hen is weinig bekend. Moerad schijnt niet al te intelligent te zijn.

De nieuwe dynastieke traditie in de regio blijkt uit het feit dat vlak na Nijazovs dood het gerucht de ronde deed dat Berdymoechammedov zijn buitenechtelijke zoon zou zijn. Dat lijkt niet erg waarschijnlijk: Nijazov zou hem dan op 15-jarige leeftijd geconcipieerd moeten hebben en bovendien is Berdymoechammedov een boom van een vent van bijna twee meter, terwijl Nijazov slechts 1,66 meter groot was.

Vooralsnog roept Nijazovs dood meer vragen dan zekerheden over Turkmenistan op. Hoe pakte zijn bewind uit voor land en volk? Werd hij echt gesteund en vereerd door de Turkmenen? Zijn de Turkmenen echt zo arm en ziek als in de buitenlandse berichtgeving vaak beweerd wordt? Komt er een chaotische strijd om de macht, bijvoorbeeld tussen de clans van het land? Is er sprake van moslimfundamentalisme in het islamitische land, dat immers grenst aan Iran en Afghanistan? Gaat het land misschien weer open voor de buitenwereld en mag de oppositie terugkeren? Hoe lang blijven de talloze standbeelden van Nijazov op hun sokkel staan?

Rusland en Europa maken zich zorgen over de continuïteit van de gasleveranties uit Turkmenistan. Met bewezen reserves van 2,9 biljoen kubieke meter aardgas bezet Turkmenistan de vijfde plaats van landen met gasreserves in de wereld. Jaarlijks verkoopt het land vijftig miljard kubieke meter aan het Russische gasbedrijf Gazprom (alle exportleidingen lopen vooralsnog richting Rusland), waarvan veertig miljard kubieke meter bestemd is voor Oekraïne.

Gazprom heeft het Turkmeense gas nodig om aan zijn leveringsverplichtingen richting Europa te kunnen voldoen. De vraag is of de nieuwe Turkmeense leiding de bestaande contracten zal naleven.