'Ik was tegen de open brief aan Poetin'

Ivo Pertijs

De Russische auteur Viktor Jerofejev heeft de naam een tegendraadse provocerende intellectueel te zijn. Zo keerde hij zich afgelopen herfst tegen de open brief voor een derde termijn van president Poetin, die uit naam van de 'kunstenaarsgemeenschap van Rusland' werd geschreven. Prospekt-medewerker Ivo Pertijs bezocht hem thuis in Moskou.

In het riante appartement van Viktor Jerofejev (1949) in het centrum van Moskou heerst de stilte. Zijn dochter, een kleutertje, loopt rustig door de gang, terwijl de kat op de bank klautert en tevreden spint. Op een tafeltje liggen stapels vertalingen van Jerofejevs boeken, waaronder ook de recente Nederlandse titels Mannen en Een vrolijke hel. Even later stapt de schrijver in eigen persoon de kamer binnen.

Of ik al wist dat hij verzot is op Nederland, vraagt Jerofejev. 'Ik kom er al jaren erg graag.' De liefde dateert uit 1992, toen de ongewone opera Het leven met een idioot in Amsterdam in première ging, waarvoor Jerofejev het libretto schreef.

De vertalingen van zijn romans doen de schrijver ook bijzonder goed. 'Ik ben eigenlijk wel wat verwend met al die Nederlandse aandacht,' glimlacht hij. Toch is Jerofejev het niet helemaal eens met de Nederlandse titel Een vrolijke hel. 'Ik had liever de oorspronkelijke titel De Russische Apocalyps gezien.' Hij ligt er niet wakker van.

Van Jerofejev wordt gezegd dat hij eigenzinnig is. Zijn vader was aanvankelijk tolk voor Vjatsjeslav Molotov, de minister van Buitenlandse Zaken onder Stalin, en maakte later carrière als diplomaat. Het gezin Jerofejev mocht zich rekenen tot de elite van de Sovjet-Unie. Op een tafel ligt een exemplaar van de memoires van vader Vladimir. Jerofejev bladert vluchtig door het boekje en wijst op een foto. 'Dat ben ik als kind.'

Viktor Jerofejev studeerde af aan de filologische faculteit van de Moskouse Staatsuniversiteit en kreeg later een promotieplaats aan het Instituut voor Wereldliteratuur. De ambitieuze Jerofejev ontwikkelde zich intussen ook als schrijver.

Eind jaren zeventig publiceerde hij met collega's de almanak Metropool, waaruit een duidelijk protest tegen de censuur klonk. Het ongecensureerde werk wekte de woede van de Schrijversbond. 'Weet je wie mij in 1979 uit de Schrijversbond zette? Dat was Sergej Michalkov, de vader van regisseur Nikita.'

Jerofejev gaat er eens goed voor zitten. De families Jerofejev en Michalkov kenden elkaar goed. Viktors vader tenniste met Nikita, maar tussen de jongens klikte het nooit. 'Zet ons aan één tafel en we zijn het per definitie met elkaar oneens. Wie mijn boeken graag leest, vindt niks aan de films van Nikita. En andersom.' Dan krijgt Jerofejev een idee. 'Een boek over Nikita en mij kan best eens interessant worden.'

Waar Jerofejev tegen de stroom ingaat, onderhoudt Michalkov warme banden met het establishment. Niemand minder dan president Poetin bezocht de verjaardag van de bejubelde regisseur en het was Michalkov die afgelopen herfst namens de kunstenaarsgemeenschap een open brief aan de president schreef, waarin hij hem opriep als staatshoofd aan te blijven. De brief leidde tot felle publieke discussie.

Wie anders dan Jerofejev, die tegen de brief was, kon hierover beter sparren met Michalkov in het programma Op de barricade op kanaal NTV? Iets eerder stonden ze ook al lijnrecht tegenover elkaar in een debat over de rol van de Russisch-orthodoxie in het onderwijs, maar deze keer had de uitzending een bijzonder karakter. 'Het was de eerste keer in jaren dat er zo openlijk over de president werd gediscussieerd,' stelt Jerofejev.

Het ging er fel aan toe. De opponenten, die elkaar als oude bekenden tutoyeerden, reageerden haarscherp op elke verbale aanval. Jerofejev vreesde vooral de persoonlijkheidscultus rond Poetin. 'Ik ben bang dat dit nagalmt onder ambtenaren en kleine chefs die hetzelfde willen.' Een derde presidentstermijn vond de schrijver helemaal niks.

Dat was ook de mening van de meerderheid van de kijkers die tijdens het tv-debat massaal telefonisch stemden. Jerofejev kreeg 90.000 stemmen, Michalkov 50.000. Jerofejev denkt te weten waarom. 'Mensen houden niet van arrogantie. Michalkov toonde de arrogantie van een oude aristocraat. Toch blijft het bijzonder dat zo'n populaire en beroemde regisseur en acteur verloor.'

Een politieke analiste gaf mij een andere verklaring voor de verrassende uitslag: de stemming was mogelijk van bovenaf gemanipuleerd, het was 'gunstig' dat de kijkers niet voor een derde termijn waren. Het past in de logica. Poetin heeft altijd officieel afgezien van een extra ambtstermijn en schoof Dmitri Medvedev als presidentskandidaat naar voren. Michalkov, verliezer van het debat, werd door Poetin uitnodigd om samen met hem, en de acteurs, zijn nieuwste film 12 op zijn datsja te bekijken. Dit kan natuurlijk ook allemaal toeval zijn...

Jerofejev schakelt gemakkelijk over van politiek naar literatuur. Deze twee dingen overlappen dan ook meer dan eens in het werk van de schrijver. Hier komt de lezer vaak kleurrijke schetsen van de Russische samenleving tegen. 'In Een vrolijke hel schrijf ik over de Russische mentaliteit, van wodka tot humor, van vrouwen tot politiek.' Een beetje schokkend mag het wel zijn van hem. 'Ik denk dat het hoofdstukje "pijpsters" wel opvalt,' lacht Jerofejev, die het Nederlandse woord gebruikt.

Literair steekt Rusland nog altijd boven de rest van de wereld uit, meent hij. 'Op de mondiale markt kom je misschien één echt goede Nederlandse of Finse schrijver tegen, een stuk of twee uit Spanje, drie Fransen en vier Amerikanen, maar zeker tien tot twaalf zeer goede Russische schrijvers die interessant kunnen zijn voor de gehele wereld.' De bijzonderheid aan zijn landgenoten is dat zij zowel Russisch als Europees zijn en dit volgens Jerofejev ook moeten zijn. 'Het is een mix die als twee spiegels fungeert waardoor je oneindige mogelijkheden creëert.'