'De groei is niet gebaseerd op olie'

Ivo Pertijs

Als Jegor Gajdar zijn mening ventileert over de ontwikkeling van de Russische economie, dan wordt daar naar geluisterd. Niet dat iedereen het ermee eens is, maar de ervaren oud-premier en directeur van het Instituut voor de Economie in Transitie geldt als een autoriteit. Zijn laatste boek ligt nu in de betere Moskouse boekhandel; de Engelse vertaling Collapse of an Empire verscheen onlangs. Een interview.

Een mooiere locatie kan het Instituut voor de Economie in Transitie zich niet wensen. Het logge bouwwerk staat in een zijstraat van de Tverskaja, amper tien minuten lopen van het Rode Plein. Het gebouw wordt gedeeld door uiteenlopende organisaties. Het kantoor van Jegor Gajdar bevindt zich aan het einde van een lange gang.

Twintig minuten na het afgesproken tijdstip gaan de dubbele deuren naar het kantoor van de econoom voor mij open. Met een vriendelijke glimlach, we spraken elkaar al eens eerder, ontvangt de oud-premier mij. Het hoofdonderwerp van die middag is zijn boek Collapse of an Empire, waarin hij gedetailleerd verklaart hoe en waarom de sovjeteconomie ter ziele ging.

Als minister van Economische Ontwikkeling (1991-1992), Financiën (1992), waarnemend premier (1992) en plaatsvervangend premier (1991-1992 en 1993) stond Gajdar aan de basis van de economische hervormingen. Kort daarvoor was hij persoonlijk betrokken bij de formele val van de Sovjet-Unie. 'Ik schreef het Bialowieza-Akkoord in december 1991. Natuurlijk was het een collectief document, we zaten daar met acht of negen personen, maar ik schreef het uiteindelijk,' vertelt Gajdar over het document dat werd ondertekend door de leiders van Rusland, Oekraïne en Wit-Rusland.

Het vormde het begin van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS). Het was een belangrijk, maar ook gevaarlijk iets, zo herinnert hij zich. Hij maakt een wegwerpgebaar en zegt: 'Ach, destijds dachten we niet aan de gevaren.' Nou ja, dat klopt niet helemaal, verklaart Gajdar een tel later. 'In het vliegtuig terug naar Moskou hadden we het over de vraag of we de hoofdstad wel zouden halen. Dat was natuurlijk een grap, maar het risico bestond. Voor alle deelnemers gold dat we het vooral voor onze landen deden.'

Als lid van de Russische regering diende u om te gaan met de puinhopen van de sovjeteconomie. Wist u precies hoe het land ervoor stond?
'Ik was directeur van een instituut dat de ontwikkeling van de Russische economie onderzocht. Mijn collega's en ik begrepen de essentie van de problemen en onderkenden de catastrofale economische situatie. Door bepaalde informatie waar we geen toegang toe hadden onderschatten we de werkelijke situatie. Een paar dagen nadat ik lid van de regering werd kwam ik hier achter. De ware dimensie van de economische catastrofe was een shock.'

Uw laatste boek zijn bewust geen memoires, maar wat waren uw persoonlijke verwachtingen toen u in de regering stapte?
'Mijn persoonlijke verwachting was dat het extreem moeilijk zou worden en ik hoopte dat ik op de een of ander manier met deze rotzooi kon omgaan. Ik was er niet zeker van dat ik of iemand anders dat kon doen, maar iemand moest het doen. De situatie was gevaarlijk, niet alleen voor mijn land maar voor de hele wereld. Simpelweg je ogen sluiten is niet de beste oplossing. Ik nam mijn verantwoordelijkheid.'

In uw boek schrijft u dat het graantekort de achilleshiel van de sovjeteconomie was. De Sovjet-Unie zag zich gedwongen om enorme hoeveelheden graan te importeren en dat kostte enorm veel geld. Dat is nu wel anders.
'Vandaag is Rusland de derde graanexporteur ter wereld. Het is bijzonder interessant dat Rusland voor de Eerste Wereldoorlog een van de grootste graanexporteurs was, maar dat de Sovjet-Unie veranderde in een van de grootste graanimporteurs. Nu exporteert Rusland ongeveer dezelfde hoeveelheden als voor de Eerste Wereldoorlog.'

Waar liggen tegenwoordig de risico's voor de Russische economie? Is dat de demografische ontwikkeling of mogelijk het pensioensysteem? Of is dat Ruslands afhankelijkheid van de inkomsten uit export van natuurlijke hulpbronnen?
'Het demografische probleem is uiteraard van serieuze aard, maar dat geldt voor de lange termijn. Het pensioensysteem is strategisch het belangrijkste probleem, al betreft het eveneens de lange termijn. Als we spreken over een perspectief van vijf jaar, dan schuilt er een gevaarlijk probleem in Ruslands belangrijkste exportgoederen (olie, gas, metaal, IP). Deze goederen zijn afhankelijk van wereldmarkten, die je niet kunt controleren, en de volatiliteit van de markten van dit soort producten heb je eveneens niet in de hand.'

U schrijft dat de lage olieprijs een van de factoren was die leidden tot de val van de Sovjet-Unie. Wat is de belangrijkste les die het huidige Rusland hieruit moet leren?
'Dat niemand de olieprijzen kan voorspellen. Iemand die meent dat hij de olieprijzen kan voorspellen is een dwaas.'

In hoeverre speelt olie een rol in de groei van de huidige Russische economie?
'De olieprijzen zijn enorm belangrijk voor de economie en zullen dat de komende twee decennia ook blijven. Het is echter volstrekt verkeerd om te denken dat de huidige economische groei sterk verbonden is aan de olieprijzen.

De economische groei startte in 1997 toen de olieprijzen extreem laag waren. Het stopte in 1998 door de Aziatische crisis die samenging met lage olieprijzen. Een jaar later hervatte de groei weer, wederom in een periode van lage olieprijzen. De groei zette door in de periode 2000-2003 met gemiddelde olieprijzen. Pas in 2004, we hadden inmiddels al een significante periode van dynamische economische groei achter de rug, werd de groei gesteund door hoge olieprijzen. De olieprijzen zijn enorm belangrijk voor het budget, maar de groei is niet gebaseerd op olie.'

U omschrijft het huidige Russische regime als een soft autoritair regime en een geleide democratie. U merkt tevens op dat autoritaire regimes vaak denken dat ze voor eeuwig regeren. Geldt dat ook voor Rusland?
'Ik denk dat ze deze fout met andere leiders van autoritaire of niet volledig democratische regimes delen.'

Wat zijn op de lange termijn de negatieve consequenties hiervan voor het economische beleid?
'Voor de economie is het op zich niet slecht, het biedt leiders een brede horizon. De bekende Amerikaanse econoom Mancur Olson schreef een serie boeken en artikelen over de waarde van leiders met een langetermijnvisie en de positieve invloed die deze had op de kwaliteit van het economische beleid. Het probleem met autoritaire regimes zit niet in de lange termijn. Het essentiële probleem is dat niet-democratische regimes vaak corrupter zijn door een gebrek aan transparantie, mindere verspreiding van macht en minder discussies over sleutelpunten in het economische beleid.'

Er wordt veel gesproken over Ruslands Stabilisatiefonds. Hoe gaat Rusland hier volgens u mee om?
'Rusland gebruikt het op ongeveer dezelfde wijze als Noorwegen en dat is niet de slechtste manier. Met andere olierijke staten praten we erover, vergelijken de expertise en proberen de beste wegen te bewandelen. Het probleem is dat ons Stabilisatiefonds, als je het tegen het bruto binnenlands product afzet, negen maal kleiner is dan dat van Noorwegen. Het idee dat Rusland een extreem groot Stabilisatiefonds heeft klopt niet.'

U citeert een Venezolaanse minister van Financiën die stelt dat het beste wapen voor iemand in zijn functie die tal van budgetverzoeken krijgt, is te zeggen dat er geen geld is. Als er een Stabilisatiefonds is, dan kan dat haast niet, meende de toenmalige minister. Krijgt Rusland hier ook mee te maken?
'In het kantoor waar we nu zitten kwamen verschillende ministers van Financiën uit olierijke staten op bezoek. Zij vertelden mij vele malen hetzelfde verhaal als de geciteerde Venezolaanse minister. Rusland is niet uniek. Als je hoorde wat mij in deze kamer werd verteld door bijvoorbeeld de minister van Financiën van Noorwegen, dan zal het je niet verbazen dat Rusland hetzelfde wacht.'