Poetinologie (vervolg)
Joeri Buhrer Tavanier en René Does
In het vorige nummer van Prospekt, de Poetin-special, stond een selectie 'poetinologie' van langere adem. Hieronder het tweede deel.
- Laura Starink, De Russische kater, Prometheus/NRC Handelsblad, Amsterdam/Rotterdam 2008, 272 blz., ISBN 978-90-446-1094-9, € 17,95
Twintig jaar geleden was Laura Starink correspondent voor NRC Handelsblad in Moskou, waar zij verslag deed van Gorbatsjovs perestrojka en de ineenstorting van de Sovjet-Unie. In 2007 keerde zij terug naar Rusland. In De Russische kater schetst zij in elf portretten een beeld van het nieuwe Rusland.
Twintig jaar na de glasnost en perestrojka zijn de media opnieuw nauwelijks onafhankelijk en wordt er flink ingehakt op politieke tegenstanders. Op bezoek bij een dissidentengroep, vraagt Starink of er dan niets is veranderd in Rusland. 'Natuurlijk wel'. Mensenrechtenorganisaties mogen opereren, al worden ze wel in de gaten gehouden. 'Geef ons nog vijftien jaar,' zegt een activiste, 'en Rusland is een moderne democratie.'
Maar geduld is een schone zaak en de Russen zijn ouderwets cynisch over hun politici. 'Veel Russen zitten met een forse kater.' Poetin is populair omdat hij die kater heeft bestreden en Rusland een sterk zelfbewustzijn heeft gegeven. Het land telt weer mee. Dat de rust en orde schijn is, en dat de FSB Rusland in feite regeert, lijkt hen niet te deren.
Starink heeft gesproken met politici, artiesten, een zakenman, een historicus, een advocaat, een bioloog en een architect. De portretten zijn vooral een commentaar op het Rusland van nu. Voor ex-parlementslid Vladimir Ryzjkov is het duidelijk: Rusland is terug bij af. De samenleving is autoritair en de verkiezingen zijn een farce.
Maar Ljoedmila Saraskina, een Dostojevski-kenner, vindt dat er zoveel vrijheid van meningsuiting is dat een beetje minder geen kwaad kan. Poetin krijgt er volgens haar links en rechts van langs. Advocate Anna Stavitskaja zegt in een ander portret dat land en staat twee verschillende zaken zijn. 'Ik heb niks met de staat, maar mijn land dat zijn mijn vrienden.'
Arseni Roginski, voorzitter van de organisatie Memorial die onderzoek doet naar het stalinisme, zegt dat het Poetin-regime een groot aantal oude sovjetstereotypen heeft teruggebracht. 'Poetin is ons grote verleden weer gaan articuleren en dat verklaart zijn populariteit.' Roginski vindt Rusland geen dictatuur, al erkent hij wel dat de speelruimte steeds kleiner wordt. Memorial wordt bijvoorbeeld voortdurend lastiggevallen door de belastingdienst en komt daardoor niet toe aan het eigenlijke werk.
Starink citeert het Moskouse Helsinki-comité dat zegt dat van de 350.000 officieel geregistreerde niet-gouvernementele organisaties slechts de helft is overgebleven. Vooral organisaties die westerse steun ontvangen moeten het daarbij ontgelden.
Natuurlijk, zo benadrukt ook Starink, trof Poetin een erfenis aan waarmee niemand blij zou zijn. Eind 2007 was het de vraag of Poetin na zijn tweede ambtstermijn zou blijven zitten of gaan. Het verkiezingsresultaat gaf hem het 'mandaat' om actief te blijven in de politiek. Maar of dat betekent dat Rusland nu ook echt hervormd gaat worden? Starink: 'De rust die Poetin bracht, is uitgelopen op een nieuwe stagnatie.'
Maar wellicht brengt Medvedev een 'poetinisme met een menselijk gezicht'. Een van de geportretteerden, de satiricus Viktor Sjenderovitsj, is hoopvol. Rusland is voor hem als een toneelstuk. 'Deze scène is voor ons misschien verkeerd afgelopen, maar dit is nog niet het laatste bedrijf. Volgens mij heeft Rusland nog een kans.' (JBT)
- Lev Goedkov, 'Itogi poetinskogo pravlenija' (De eindbalans van het Poetin-bewind), polit.ru, 28 november 2007
De Russische politicoloog Lev Goedkov gaf vlak voor de start van het Russische verkiezingsseizoen op de politieke site polit.ru een analyse van het bewind van president Poetin. Het is een nogal somber en zwartgallig verhaal, naast de inzichtelijke uitleg van de opbouw van het Russische electoraat op basis van partijvoorkeur, die het stuk ook bevat. De hernieuwde autoritaire machtsuitoefening wordt door de bevolking met cynisme en onverschilligheid geaccepteerd, aldus Goedkov.
Twee termen staan centraal in Goedkovs analyse van het Poetin-bewind: personalisme en posttotalitarisme. Over het personalisme als kenmerk van het Russische politieke systeem schrijft Goedkov: 'Er zijn geen geordende geïnstitutionaliseerde mechanismen voor machtsoverdracht. Daarom roept iedere machtswisseling een hevige politieke en sociale crisis op.'
Het 'posttotalitarisme' onder Poetin is volgens Goedkov een vorm van totalitarisme waarbij machthebbers en bevolking elkaar met rust laten. 'In tegenstelling tot totalitaire regimes, waarin massamobilisatie appelleert aan een nieuwe maatschappij en een nieuwe mens (…) gebruiken posttotalitaire autoritaire regimes de techniek van demobilisatie, van het scheppen van een sfeer van onverschilligheid in de maatschappij.' Het resultaat is dat 'de maatschappelijke onverschilligheid de maatschappij de mogelijkheid ontneemt om de willekeur van de macht te bestrijden'. (RD)
- Boris Nemtsov en Vladimir Milov, Poetin. Itogi (Poetin. De eindbalans), uitgeverij Novaja Gazeta, Moskou 2008, 76 blz., www.borisnemtsov.ru
Het presidentschap van Vladimir Poetin is uitgelopen op een mislukking. Dit is althans de mening van de liberale oppositiepolitici Boris Nemtsov en Vladimir Milov in hun 'onafhankelijke deskundigenrapport'. Nemtsov was als 'jonge hervormer' in 1997 en 1998 vice-premier. Milov was in 2002 vice-minister van Energiezaken.
Hun rapport is snoeihard over het bewind van Poetin. Zij geven toe dat de macro-economische cijfers er goed uitzien, maar op praktisch alle andere terreinen zijn de resultaten volgens hen 'deprimerend'. Hun rapport is helder, puntig en scherp geschreven. Alle beweringen worden door feitenmateriaal onderbouwd.
Zelfs als hun kritiek een zekere mate van eenzijdigheid en vooringenomenheid bevat, moet het rapport voor de huidige machthebbers als een steenkoude douche aanvoelen. Over de autoritaire modernisering onder Poetin is hun stelling: 'Het autoritarisme heeft onder Poetin gezegevierd, maar zonder enkele modernisering.' Hieronder volgen de kritiekpunten uit het rapport, waarbij ik naar het rapport zelf verwijs voor de cijfermatige onderbouwing. Daar gaan we: