Patriotten van Kaliningrad

Michiel Driebergen

Deze maand is het precies 65 jaar geleden dat het Duitse Königsberg door de bommen van de Britse luchtmacht werd verwoest. Als Kaliningrad kwam de provincie onder het gezag van Moskou. In mentaal opzicht is de Russische enclave nog altijd een tegenpool van Europa. Hoe ziet de 'gewone Rus' er zijn toekomst? 'Zelfs de priester vergeeft je zonden niet voor niets.'

'Deze tanden komen uit Königsberg.' De 81-jarige Freya von Schönkater uit Bremen wijst op haar kaarsrechte, glimmende gebit. 'Mijn tanden stonden zo scheef dat ik speciaal naar de hoofdstad Königsberg moest om de tandarts te bezoeken. Het was een maandelijks uitje, arm in arm met mijn moeder.'

Von Schönkater was 16 jaar toen ze moest vluchten uit Königsberg. De stad brandde. Nu pas heeft ze de moed bijeen geraapt om te gaan kijken. Ze bezoekt het bescheiden museum in de oude gotische Dom van Kaliningrad.

Enkele jaren geleden werd het gerestaureerd met behulp van Duitse fondsen. De ligging is schitterend: op een eiland in de rivier de Pregel die dwars door de stad stroomt. De filosoof Immanuel Kant (1724-1804) ligt begraven in een mausoleum naast de kerk. Russen eren hem als 'held van de stad' en leggen bloemen bij zijn graf.

'Mijn vader zei: "We zijn niet alleen onze bezittingen en onze vrienden kwijt. We zijn onze naam verloren. We zijn niemand meer".' De paardentram, de geluiden uit de haven waar levendig gehandeld werd, het Stadsslot, waar de Pruisische koningen gekroond werden - alles was nog slechts herinnering. Eeuwenlang maakte het Duitse adellijke grootgrondbezit de dienst uit in Oost-Pruisen. Het was een rijk landbouwgebied, dankzij Hollandse waterexperts. Zij legden in de zestiende eeuw de moerassige bodem droog.

'Na de verovering [door de Sovjet-Unie - MD] hadden we geen idee hoe de machines werkten die de Duitsers achterlieten', zegt Aleksandr. Hij was als landbouwspecialist in dienst van het leger en werd twintig jaar geleden in de enclave gestationeerd. Samen met zijn vrouw Irina zit hij op een bankje voor een gloednieuw warenhuis aan de Lenin Prospekt.

'Wij, Russen, zagen vreemde buizenstelsels in de bodem. We dachten dat het ging om een onderdeel van het Duitse oorlogsapparaat. Alles hebben we verwijderd. Achteraf bleek het om het afwateringsysteem te gaan.' Momenteel verkeert de landbouw in erbarmelijke staat. 85 procent van de landbouwgrond ligt braak. Alleen de ooievaars varen er wel bij. Aleksandr kon weinig uitrichten en kreeg 'vervroegd pensioen'. Hij verdient wat bij als fotograaf.

Pas in 1991 ging de stad weer 'open'. Er volgden ruige jaren in de enclave. 'Straatbendes vochten om de macht. Iedere dag waren er liquidaties, gewoon midden op straat', herinnert de 45-jarige bankmedewerkster Marina zich. 'Er was totale anarchie.

Daarbij ging in heel Rusland de beerput open. Een stroom informatie kwam vrij. Toen pas hoorden we van de slachtoffers van Stalin, van de Goelag. Ik was pionier geweest, liep voorop in de marsen van de Komsomol. Mijn leven stond in het teken van het aanstaande lidmaatschap van de Partij. Ik was er kapot van toen de waarheid verteld werd. Ik richtte mijn woede op mijn moeder omdat ze weigerde te spreken over het verleden.'

Langzamerhand komt er wat meer ruimte voor de geschiedenis. 'Het is tijd dat de doden worden herdacht,' zegt Aleksej, een 33-jarige jurist. 'Als we iets geleerd hebben, is het dat het heden niet zonder het verleden kan. Maar er is hier zoveel te herdenken. Het bombardement van 1944, de verdrijving van de Duitsers, de Russische helden die dit bolwerk van Hitler overwonnen, de omgekomenen van de hongersnood na de oorlog. De slachtoffers van Stalin. Waar houdt het op?'

Afstand

'Wat de regering in Moskou beslist, heeft niets met ons persoonlijk leven te maken', zegt Nina, een 18-jarige studente Milieu en Geografie. 'Kaliningrad ligt mijlenver van Moskou. Wie naar de hoofdstad wil reizen, heeft een doorreisvisum nodig voor Litouwen. En dat is duur.'

Samen met Misja (19, student Oceanografie) staat ze een sigaret te roken naast de Immanuel Kant Universiteit. 'We willen beter contact met onze buurlanden, en met Europa. We zijn het meest Europese deel van Rusland en dat biedt kansen. Maar vergeet Europa ons niet? Uiteindelijk zullen we het zelf moeten doen.'

'In Duitsland kan ik doen wat ik wil,' zegt de 17-jarige Masja. Ze heeft haar heil in Hamburg gezocht. 'Er is daar veel aandacht voor jongeren. Ik word er niet aangekeken op hoe ik me kleed.' Ze wijst op haar hoge hakken: een centimeter of acht, zoals die hier verplicht lijkt. Met grootmoeder Lilija (68) zit ze op een bankje bij het Plein van de Overwinning te wachten op de bus naar het strand. De zon brandt op de gouden koepels van de Russisch-orthodoxe kathedraal - een cadeau van Poetin persoonlijk aan de stad: zijn vrouw Ljoedmila is afkomstig uit Kaliningrad.

Dromen heeft Masja genoeg. 'Ik wil journalist worden. Schrijven over politiek'. Haar grootmoeder kijkt bedenkelijk. 'Of nee, over cultuur en maatschappij - over politiek schrijven is hier gevaarlijk.' Uiteindelijk wil ze terug naar Kaliningrad. 'Ik ben patriot van Kaliningrad. Het drukke verkeer, de drommen mensen: deze stad slaapt nooit en dat heeft wel wat. Maar een baan is er niet. Poetin en Medvedev hebben veel te weinig tijd om alle problemen op te lossen.'

Crisis

'Twee maanden geleden raakte ik mijn baan kwijt. Wat moet ik doen? Ik heb geen enkel vangnet.' In het park naast de oude Dom zit de 45-jarige Oleg met twee vrienden bier te drinken, om half elf in de ochtend. Zeeman is hij, zoals velen. Tot 1991 was Kaliningrad een militaire stad, met een grote marinebasis. Het leger is nog steeds de grootste werkgever. 'Maar nu is het crisis,' zegt Oleg. 'Mijn toekomst hangt af van mijn zoon. Hij is een goede bokser. Hij wil kampioen van de oblast worden. En als dat niet lukt, kan hij altijd nog werken in de beveiliging.'

Ondanks zijn penibele situatie valt bierdrinker Oleg zijn stad niet af. Hij heft zijn armen. 'Zie je deze handen? Daarmee hebben we deze stad opgebouwd. Ook nu komen we er weer bovenop. Jullie moeten ophouden over het verleden te spreken. Dit is ónze stad. En Rusland is geen totalitaire staat meer.'

Naar veiligheid is altijd vraag in Kaliningrad, crisis of niet. 'Vanwege de zakenmannen, de biznizmeny, met hun zwarte, geblindeerde Mercedessen. Een 'kleerkast' in de auto, vóór de auto en achter de auto,' lacht Sasja. Ze is 31 jaar en zingt in het koor van de Dom van Kaliningrad.

'Mijn ex-man was aanvankelijk een geluksvogel: hij had een uitstekende opleiding en een goed stel hersens. Maar nergens was werk. Hij werd 'uitsmijter'. Daarvoor moest hij sterk worden, spiermassa kweken. Zijn gedrag veranderde. Hij werd een macho. Binnen een jaar was ons huwelijk kapot. Een paar maanden geleden is hij overleden.' Sasja's ex-man werd het slachtoffer van een overdosis anabole steroïden.

'Wie na de middelbare school een opleiding kan volgen, is ver in de minderheid,' zegt bankmedewerkster Marina. 'Als je briljant bent, wordt jouw onderwijs bekostigd door de staat. Zo niet, dan ben je afhankelijk van je ouders. Kunnen zij de opleiding betalen? Als je pech hebt, heb je niets. Dan zit je thuis. Het is moeilijk dan nog iets van je leven te maken.'

'Wist je dat het riool uit de Duitse tijd nog helemaal intact is?' zegt de landbouwkundige Aleksandr. 'Dit is een stad met een dubbele bodem. We bouwen op de geschiedenis. Rijke Moskovieten investeren hun geld bij voorkeur hier: dit winkelcentrum is door een zakenman uit de hoofdstad neergezet. We zitten dichtbij Europa, dat zien zij ook. We moeten meer samenwerken met Europa. Misschien kunnen we ooit lid worden van de Europese Unie. Maar we blijven patriotten van Kaliningrad.'

Wantrouwen

'Europa moet ons helpen, maar wel met betrouwbare mensen,' vervolgt hij. 'De Duitsers hebben ons aangeboden het drainagesysteem weer aan te leggen. Gratis. Maar er heerst wantrouwen. We zijn bang dat ze alleen maar komen om bodemschatten op te graven, zoals barnsteen. Zij weten precies waar dat ligt.'

'We hadden nooit geld om onze zoons onderwijs te geven,' zucht zijn echtgenote Irina. 'Van hun toekomst verwacht ik niets goeds. De oudste heeft werk in een cognacfabriek, maar ontslag dreigt. Onze andere zoon is werkloos. Hij is 22 jaar en zit thuis. Iedere dag voel ik me daar schuldig over. Maar wat kunnen we doen?'

'Je hebt een krysja nodig,' zegt zangeres Sasja. 'Zonder zo'n "dak", een netwerk van mensen dat je beschermt en vooruithelpt, kom je hier nergens. Je moet betalen voor bepaalde gunsten, of in ruil diensten leveren. Het is hard werken om je dak op te bouwen; 60 procent van je maandloon is zwart, onderhands. Je salaris moet bijgevuld worden, anders kun je geen auto rijden.'

'De reikwijdte van dat systeem is enorm,' zegt Marina. 'Het gaat om overleven. Je moet eraan meedoen. Een goed contact bij de politie is goud waard. Zelfs de priester vergeeft je zonden niet voor niets. Ook hun werk is business, ze weten dat het geld op kan leveren. In Kaliningrad ben je niet vrij om te kiezen wie je vrienden zijn, of met wie je trouwt… Toenadering tot Europa? Denk je echt dat jullie dit systeem kunnen veranderen?'

'Een baan? Daarover maken we ons weinig illusies,' zeggen de studenten Misja en Nina. 'Onze vakken komen uitstekend van pas in deze regio. Maar dan moet de economie sterk verbeteren,' zegt Misja. 'Wat jullie niet zien, is dat er meer democratie is,' zegt Nina. 'Zo beslist op de universiteit een studentenraad mee met de rector. Volgende week gaan we met een groep studenten op vakantie naar de Zwarte Zee. Dat is nieuw voor ons. Uiteindelijk blijven we hier. We zijn patriotten van Kaliningrad. De stad heeft ons nodig. We zullen er een betere plek van maken.'