Pal voor Russische literatuur

Ivo Pertijs

Wie wel eens in een grote Moskouse boekhandel rondsnuffelt, ziet ze vrijwel altijd op de afdeling buitenlandse literatuur staan: de naar het Engels vertaalde boekjes moderne Russische literatuur van uitgeverij Glas. De persoon achter de uitgeverij is vertaalster Natasja Perova. Prospekt interviewde haar.

'Wie wordt de volgende Tolstoj?' is een vraag die Natasja Perova vaak te horen krijgt. Als redactrice van Glas, een kleine Moskouse uitgeverij die Russische literatuur vertaalt en publiceert in de Engelse taal, zoekt ze naar nieuw literair talent of juweeltjes die in het verleden te weinig aandacht kregen. De vraag over Tolstoj - overigens niet gesteld door Prospekt - vindt Perova hetzelfde als de vraag wie de volgende Dickens is. 'Door het zoeken naar iets vergelijkbaars eindig je vaak met gefrustreerde verwachtingen, terwijl de Russische cultuur een reis door het onbekende is en een opwindende ervaring,' zegt Perova. De uitgeefster straalt het enthousiasme uit van iemand die houdt van zijn vak.

Tijdens haar studie was Perova naar eigen zeggen nooit geïnteresseerd in Russische literatuur. Na de universiteit kreeg ze een baan bij Progress, de ook in het buitenland bekende sovjetuitgeverij die Engelstalige boeken publiceerde. In de beginjaren van de perestrojka kreeg Perova een baan bij de afdeling van de Engelse taal van het tijdschrift Sovjetliteratuur. 'Daar werd ik verliefd op de hedendaagse Russische literatuur.'

De kwaliteit van de vertalingen liet aanvankelijk te wensen over, maar het tijdschrift verkocht wel zestigduizend exemplaren van elk nummer in het buitenland. De val van de Sovjet-Unie in 1991 luidde tevens de val van het tijdschrift in. Perova, inmiddels bekend met de literaire rijkdommen in eigen land, begon hetzelfde jaar nog met Glas. Vandaag is het hoofdkantoor van de uitgeverij gevestigd in haar woonkamer in een Moskous appartement.

Sinds het prille begin hanteert Perova dezelfde criteria voor boeken die mogelijk in aanmerking komen voor een Engelse vertaling en publicatie bij Glas. 'Van de literaire fictie van hoge kwaliteit selecteer ik werken die kunnen reizen, die begrepen kunnen worden buiten Rusland. Deze werken moeten vakkundig worden vertaald en geredigeerd om ze toegankelijk te maken voor buitenlandse lezers. We proberen alle obstakels op allerlei manieren te verwijderen, bijvoorbeeld door het gebruik van voetnoten of door kleine delen te schrappen,' legt Perova uit.

Glas probeert nu een volledig beeld te geven van de moderne Russische literatuur. Niet alles komt er door, verzekert Perova. 'Russofiele, nationalistische en xenofobe literatuur sluiten we absoluut uit.'

Het resultaat is een bonte verzameling van auteurs, variërend van Anatoli Mariengof (vriend van dichter Sergej Jesenin), tot aan de in het Westen populaire auteurs Viktor Pelevin en Ljoedmila Oelitskaja. Ook werk van in het buitenland minder bekende namen, zoals de jonge Siberische schrijver Roman Sentsjin (1971) of de in Rusland gewaardeerde auteur Dmitri Bykov, kom je bij Glas tegen. Enkele auteurs, zoals oud-soldaat en journalist Arkadi Babtsjenko, kregen hun werk mede door Glas in het buitenland vertaald.

Van Babtsjenko verscheen vorig jaar in Nederland het fascinerende De kleur van oorlog (zie de recensie in het vorige nummer van Prospekt). Origineel zijn de Glas-boeken die gewijd zijn aan speciale thema's, zoals oorlog en vrede (met een knipoog naar Tolstoj), over joden in Rusland of het boekje gewijd aan de grote schrijvers Boelgakov en Mandelstam.

Voor buitenlanders die het Russisch onvoldoende machtig zijn, is het de Glas-fonds ideaal. In elke grote Moskouse boekhandel zijn de boeken verkrijgbaar. Als het aan Perova lag, zouden er veel meer titels verschijnen.

'We presenteren slechts zo'n honderd namen, maar ik zou willen dat ik het geld had voor driehonderd namen. Rusland is nog altijd een groot land met een diepgewortelde literaire traditie. Daarom zijn er te veel auteurs. Dat verwart buitenlandse uitgeverijen, die niet weten waar ze moeten zoeken. Uiteindelijk voelen ze zich verdwaald en geven op. Eigenlijk hoopte ik dat de Glas-series een gids van de Russische literaire wereld zou worden, maar uitgeverijen zijn nu eenmaal conservatief. Slechts enkele uitgeverijen maakten gebruik van de kansen die we bieden.'

Idealisme en liefde voor het uitgeversvak klinken door in vrijwel elke zin door die Perova uitspreekt. Tientallen titels verschenen er sinds 1991, maar Perova werd er nooit rijk van. Haar belangrijkste inkomstenbron bestaat uit vertaalopdrachten.

De economische crisis maakt het werk er niet gemakkelijker op. 'In de voorgaande maanden kwamen er meer boeken terug dan ooit tevoren. We bestaan zonder enige financiële ondersteuning en zijn volledig afhankelijk van de boekverkoop en rechten. Daarom wordt het binnenkort misschien onmogelijk om door te gaan.'

De handdoek zomaar in de ring gooien zal niet gebeuren. 'We hebben allerlei soorten crises doorstaan en altijd een oplossing gevonden. Ik hoop een weg te vinden om ons aan te passen aan de veranderde omstandigheden.'

Trots is en blijft Perova op de boeken die Glas tot nu toe publiceerde, volgens haar een 'must voor universiteiten en bibliotheken'. Perova: 'Het doel van Glas is om Russische auteurs in het buitenland te promoten. We bieden actief samples van werken aan uitgeverijen aan en we zijn blij als een auteur wordt opgepikt door een grotere buitenlandse uitgever. Een aantal auteurs werd dankzij Glas in het buitenland ontdekt.'

Toch probeert Perova, die Glas-auteurs zag groeien en vertrekken naar grote Russische uitgeverijen, geen auteurs te behouden. 'Ik probeer juist nieuwe schrijvers te vinden. Dat is tijdrovend maar belonend werk. We zijn niet echt agenten, al doen we dit soort werk ook wel voor sommige auteurs.'

Dankzij Glas wordt de roman Levende zielen van Dmitri Bykov, een van de bekendste in de hedendaagse Russische literatuur, nu naar het Engels en Hongaars vertaald. 'De roman is een futuristische anti-utopia over etnische conflicten en de crisis in de democratie en het liberalisme zoals we die vandaag kennen. De roman speelt zich af in de toekomst, maar de beschreven gebeurtenissen en situaties zijn zeer herkenbaar.'

Een uitmuntend boek vinden is één, dit werk perfect vertalen is een ander verhaal. Perova, die zelf als vertaalster werkt, is zich dit terdege bewust. 'Een goede vertaler is praktisch een co-auteur, maar een die het primaat van de auteur erkent. Als een goed acteur moet hij in staat zijn zich te kunnen verplaatsen in een ander persoon en de stem, humor en mentaliteit van de auteur vatten om die vervolgens om te zetten in het idioom van zijn eigen cultuur.'

Desalniettemin komt Perova nooit een vertaling tegen waar geen fouten in staan. 'Gelukkig ben ik tweetalig genoeg om ze te herstellen. We hebben ook een Amerikaanse en een Britse stijlredacteur in onze uitgeverij die de vertalingen lezen na mijn regel-voor-regel redactie. Deze samenwerking is essentieel. Ik denk dat de mythe van de zogenaamde "mysterieuze Russische ziel" simpelweg het resultaat is van inadequate vertalingen.'

Het liefst praat Perova over de boeken en de auteurs zelf. Ze wijst op de sterke positie van Russische vrouwen. 'Vroeger stonden ze vooral bekend als literaire weduwen of toegewijde vrouwen, soms als dichters of critici en zelden als romanschrijvers. Nu domineren ze in de fictie- en non-fictielijsten van uitgevers. We publiceerden diverse vrouwelijke auteurs. Mijn recente favoriete is Maria Galina, die in de stijl van Boelgakov schrijft.' Glas publiceerde haar roman Iramifications, nummer 43 in de lijst van Glas-publicaties.

Blijft nog de vraag of Perova na achttien jaar werken in de Russische literatuur nu kan zeggen of Rusland in de post-sovjettijd een literaire gigant produceerde. Perova: 'De tijd zal het uitwijzen...'

Glas: www.glas.msk.su