Maffiakunde

Ivo Pertijs

In de jaren negentig waren boeken over de Russische maffia haast niet aan te slepen. In Rusland en daarbuiten verschenen de spannendste en bloedigste verhalen over de wildwestpraktijken in Moskou, Sint Petersburg en de Oeral. Wat weten we anno 2009 eigenlijk over de Russische maffia? Een reis door maffiaboekenland.

Tweemaal kwam ik Alimzjan Tochtachoenov bij een feestelijk evenement in Moskou tegen. De eerste keer bij de verkiezing van de Russische kandidate voor de wedstrijd Supermodel of the World. Tochtachoenov zat keurig op de eerste rij, pal naast de catwalk. De tweede keer zag ik hem in warenhuis Gostiny Dvor bij de opening van een Russische modeweek. Of ik hem even op de foto mocht zetten, vroeg ik Tochtachoenov, die instemde en keurig poseerde. Ik had al een foto van de Oezbeekse zakenman, weliswaar niet zelf genomen, maar in een boek over beruchte Russische criminelen.

Tochtachoenov is beter bekend onder de bijnaam Tajvantsjik (Taiwanees), geïnspireerd door zijn Aziatische uiterlijk, en haalde het wereldnieuws bij een omkoopschandaal tijdens de Olympische Winterspelen in Salt Lake City in 2002. Tajvantsjik had de jury bij het kunstschaatsen omgekocht, zo luidden de beschuldigingen. In 2008 plaatste Forbes hem nog op de derde plaats in de top tien van meeste gezochte criminelen ter wereld. Het tijdschrift noemt hem het 'gezicht van de moderne Russische maffia'. In Moskou leeft Tochtachoenov nu een leven als gefortuneerd zakenman en welkome gast in de society.

Naast de Russische non-fictie titels over dit onderwerp, waaronder de boeken van strafadvocaat Valeri Karysjev die maffiosi verdedigde, verschenen er al snel thrillers over de lokale maffia, losjes gebaseerd op de werkelijkheid. De oorlog in de onderwereld en de opkomst van een nieuwe klasse zakenlieden maakten eind jaren negentig een einde aan de prominente klassieke maffia, die Rusland jarenlang had geteisterd.

Een beetje maffioso deed zijn colbertje van frambozenkleur en dikke gouden ketting, twee kenmerken van de toenmalige maffiamode, uit en ruilde die in voor elegante maatpakken van Engelse wol. De nieuwe zakenlieden lieten zich zo min mogelijk verleiden door ouderwetse afperspraktijken of afrekeningen. Bekende en minder bekende criminele leiders gingen zo op in de legale business.

'Ik deel je frustratie over de identificatie van wat er vandaag is overgebleven van de Russische maffia,' zegt de Amerikaanse Ruslandkenner Joseph Serio. Voor de val van de Sovjet-Unie werkte hij als enige Amerikaan op het departement van de sovjetpolitie dat zich bezighield met de bestrijding van georganiseerde criminaliteit. Later werd hij directeur van het Moskou-kantoor van de business intelligence firm Kroll Associates. Vorig jaar verscheen zijn boek Investigating the Russian Mafia (2008). Hierin wijst hij onder meer op de problemen rond de informatievoorziening over de maffia, niet alleen vandaag, maar ook in de jaren negentig.

Journalisten sprongen volgens Serio vaak onzorgvuldig met informatie om. Hij geeft het voorbeeld van een Amerikaanse journalist die voor een reportage over de maffia naar Siberië ging, daar uit angst voor de maffia zijn hotelkamer niet verliet (verklapte de tolk), maar vervolgens wel een sexy story over de lokale maffia schreef. 'En wat doen we met een journaliste van een grote krant die bericht over een van de oligarchen en ook het bed met hem deelt?' vraagt Serio zich in het boek af.

'In de jaren negentig was het eigenlijk net zo moeilijk als vandaag om te zeggen wie wat deed. We wisten nooit echt zeker wat er in een bepaalde situatie aan de hand was totdat we een degelijk onderzoek instelden dat tienduizenden dollars kostte. Zelfs dan bleef het beperkt tot enkele personen,' laat Serio vanuit de Verenigde Staten weten.

Hij wijst op de uiteenlopende statistieken. 'In de periode 1995-1996 circuleerden er vele tegenstrijdige cijfers over de omvang van de Solntsevo-groep uit de gelijknamige Moskouse buitenwijk. Solntsevo-leden spraken over een ledenaantal van tussen de vijf- en negenduizend man, terwijl bronnen binnen de KGB en het Ministerie van Binnenlandse Zaken het hielden op zo'n vier- tot zevenhonderd leden. Was de groep zo groot of hebben wij het gecreëerd? Verhoogden de eindeloze stromen van nieuwsverhalen en politieverklaringen, en dan heb ik het nog niet over het belang van de Solntsevo zelf om het ledenaantal op te blazen, tot een groot aantal leden dat bestond uit lucht?'

Zeker is dat veel criminele organisaties door interne conflicten uit elkaar vielen of zichzelf gingen legaliseren als onderneming of beveiligingsbedrijf. 'Het is inderdaad erg moeilijk om de ware aard van de situatie in te schatten, deels omdat veel Russen die ik ken of ontmoet niet langer in termen van maffia over het onderwerp spreken. Ze praten sowieso niet veel meer over de georganiseerde criminaliteit of de vory v zakone (maffialeiders - IP).'

Vorig jaar besloot uitgeverij Eksmo om een aantal populaire titels weer op de markt te brengen, soms onder een nieuwe titel en aangepast aan de actualiteit. De beste naslagwerken zijn die van de eerdergenoemde advocaat Valeri Karysjev, een verdediger met een uitstekend geheugen en een gouden pen.

De serie De criminele geschiedenis van Rusland(2008) behandelt de opkomst en ondergang van de traditionele Russische maffia in de periode 1989-2001. In romanvorm combineert Karysjev feiten met uitgebreide conversaties. (Helaas reageerde Karysjev niet op diverse verzoeken om zijn boeken voor Prospekt toe te lichten.)

Niet alleen uitgeverij Eksmo herontdekte de markt voor maffiaboeken. Zo verscheen elders het boek Orechovo-Borisovo over enkele criminele kopstukken uit de jaren negentig, geschreven door de ervaren Russische crimereporter Erik Kotljar. En uitgeverij AST bracht vorig jaar Koningen van de criminele wereld (2008) van sterreporter Larisa Kislinskaja op de markt.

Wat wringt is dat de jaren negentig een hoofdrol zijn blijven spelen in de meeste boeken over de Russische maffia. Deels valt dit verklaren uit het feit dat de in maatpak verscholen (ex-)criminelen zich tegenwoordig goed weten in te dekken. Bewijzen vergaren tegen omstreden zakenlieden is niet zonder risico en het verifiëren van informatie blijkt in de praktijk bijzonder lastig.

Dat mocht ik zelf ervaren na een urenlang interview met iemand die in het verleden samenwerkte met de Russische maffia. Anektdotes over de jaren negentig bleken nog aardig te traceren en verifiëren, maar zodra het over het heden ging bleek dit een stuk lastiger zonder bij de kopstukken zelf aan te kloppen. Dit laatste strekt niet tot aanbeveling.

Tot slot is het nuttig om literatuur te raadplegen over de Russische maffia in het buitenland. In de jaren negentig maakten de Russen faam in de Verenigde Staten en Middden-Europa, met name in Hongarije. In Duitsland woont een grote Russische gemeenschap. Een ideaal terrein voor de maffia. 'De Russische maffia is in Duitsland zeer actief en invloedrijk, vooral onder de zogenoemde Russlanddeutschen. Hier hebben zich parallelsamenlevingen ontwikkeld. Er zijn minstens vijftien vory v zakone uit Rusland die het criminele gebeuren dirigeren,' vertelt Jürgen Roth.

Onlangs verscheen zijn nieuwste boek Mafialand Deutschland (2009), waarin hij enkele hoofdstukken wijdt aan de Russische maffia in Duitsland. De Duitse misdaadverslaggever stelt dat bijna alle Russische criminelen in Duitsland direct gecontroleerd worden door de Federale Veiligheidsdienst of met de geheime dienst samenwerken. 'Dat is een kenmerk van de huidige Russische criminele structuren, niet alleen in Duitsland,' verklaart Roth. Voorlopig moet het boek over de Russische maffia nog geschreven worden.