Elke dag een uur ondergronds

Sveta Agafonova

Het Kremlin is voor velen het eerste beeld dat opkomt bij het woord 'Moskou'. Het Kremlin kan zonder meer het belangrijkste symbool van de Russische hoofdstad genoemd worden, haar belangrijkste bezienswaardigheid. Echter, het ware hart van de stad, het punt waarop al het hoofdstedelijke leven samenkomt, is de Moskouse metro.

Dankzij zijn enorme bereik, zijn stiptheid en de betrekkelijk lage prijs van een ritje, is de metro de belangrijkste vorm van openbaar vervoer in de hoofdstad. Het is dé manier waarop het volk zich verplaatst. De Moskouse metro vervoert dagelijks tien miljoen passagiers en is daarmee de meest intensief gebruikte metro in Europa en de tweede, na Tokyo, in de wereld. 80 procent van de Moskovieten neemt regelmatig de ondergrondse, de meesten brengen dagelijks meer dan een uur onder de grond door.

In 2008 vervoerde de Moskouse metro meer dan tweeënhalf miljard passagiers. De metro heeft vandaag de dag 177 stations en twaalf lijnen die bij elkaar opgeteld bijna 300 kilometer lang zijn. Dagelijks rijden er tot 10.000 wagons door de metrogangen, en veel metrostations verwerken per dag 50.000 of meer passagiers.

De metro is 19,5 uur per etmaal open en biedt werk aan meer dan 40.000 mensen. De bouw van de metro gaat nog door, technisch wordt er voordurend vernieuwingen en verbeteringen doorgevoerd. Op dit moment wordt gewerkt aan plannen voor een 'lichte' bovengrondse lijn.

De metro is een onlosmakelijk deel van de hoofdstad en haar inwoners. Van eenvoudig een manier om je te verplaatsen is de metro de plek geworden waar het maatschappelijk leven zich afspeelt. De hallen, de perrons en de treinstellen zelf hebben de functie die de pleinen vroeger hadden: ze zijn belangrijke plaatsen in het sociale leven van de Moskovieten.

Hier vernemen ze de laatste nieuwtjes, wisselen van mening, horen de geruchten, bekijken de nieuwste trends in de mode, en ze zien er welke boeken de nieuwste bestsellers zijn. Hier leren ze iemand kennen, hier kunnen ze ruziemaken en bekvechten, politieke propaganda bedrijven, een verloren ziel redden en als ze willen, er ook zelf een einde aan maken. Over de metro zijn liedjes gemaakt en moppen verzonnen, ín de metro worden reclamefilmpjes gemaakt en videoclips van hippe groepen opgenomen.

Vanaf de opening van het allereerste station in 1935 was de metro belangrijk in het stadsleven. Het inwonertal van Moskou, sinds 1918 de hoofdstad van de jonge sovjetstaat, groeide snel. Het bovengrondse transport kon de stroom passagiers niet meer aan. De komst van de metro bleek een effectieve oplossing voor de transportcrisis.

De metro had echter niet alleen een praktische functie, maar ook een ideologische. De enorme spanwijdte, de monumentale architectuur en de luxe van de interieurs van de eerste metrostations: ze maakten een verpletterende indruk en gaven inspiratie en hoop op de lichtende communistische toekomst. De metrohallen waren overvol met afbeeldingen van leiders.

Moskovieten en bezoekers van de hoofdstad stonden in de rij om een ritje met de eerste metro te kunnen maken. Er waren permanent genoeg mensen die bij de metro wilden werken. Velen werkten vrijwillig aan de bouw van nieuwe stations.

In de hierop volgende jaren breidde de metro zich snel uit en werd de stroom passagiers steeds groter. Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog ging de bouw gewoon door. Na de inval van de Duitsers in 1941, reed de ondergrondse overdag volgens de gewone dienstregeling, maar werd de metro 's avonds een schuilplaats tegen bombardementen. Ieder metrostation kreeg een eerstehulppost, er waren winkels en bibliotheken. Na afloop van de oorlog werd de Moskouse metro beloond met het ereteken van het Staatscomité van Defensie.

Na de oorlog werd de uitbreiding van de metro met een dubbele krachtsinspanning hervat. De metro werd het herkenningsteken van de stad en het voorwerp van jaloezie van de provincie. De ondergrondse werd een van de symbolen van het 'goede leven' in Moskou.

Veel films uit deze tijd hebben scènes die zich in de metro afspelen, zoals de romantische komedie Ik loop door Moskou. De film gaat over een jongen uit de provincie die voor het eerst in Moskou komt en daar zijn grote liefde vindt. De laatste scène van een idyllische rit met de metro door nachtelijk Moskou is een klassieker van de sovjetfilm geworden.

In een overvolle wagon staat een jongen zijn zitplaats af aan een sympathiek meisje. Die gaat zitten en vraagt hem:
- Jongeman, u bent zeker nog niet lang in Moskou?
De jongen antwoordt:
- Inderdaad. Maar hoe weet u dat?
- Nou ja, u hebt bijvoorbeeld uw plaats aan mij afgestaan…
- Hm, maar u bent een geboren Moskouse!
- Ja, dat klopt. Hoe hebt u dat zo geraden?
- U heeft mij niet eens bedankt.

De idylle was verleden tijd toen de Sovjet-Unie ophield te bestaan. De ideologische en sociale omwenteling die volgde, weerspiegelde zich in de Moskouse metro. In 1989-1990 kregen veel metrostations die vernoemd waren naar communistische leiders een andere naam. Zo kreeg metrostation Lenino weer zijn oude naam Tsaritsyno terug en werd Prospekt Marksa weer Ochotny Rjad (Jaagpad). De standbeelden en bas-reliëfs van voormalige communistische leiders werden zowel boven als onder de grond weggehaald.

Tegen die tijd was 'de wind van de verandering' een echte storm geworden en veel Moskovieten besteedden niet eens meer aandacht aan veranderingen in het uiterlijk van de metrostations of in de namen ervan. Verhogingen in de prijs van een metrorit - de eerste sinds het begin van de Tweede Wereldoorlog - keurden ze echter af. In

1991 was de ritprijs verdriedubbeld, en dat was nog maar het begin.

De Moskouse metro weerspiegelde de armoede beter dan welke officiële cijfers of statistieken dan ook. De ondergrondse vulde zich met armoedzaaiers, invaliden en vluchtelingen uit de roerige regio's van het land; ze probeerden aan geld te komen met diefstal en bedelarij. Gepensioneerden en werklozen, voor wie de staat niet meer kon zorgen, verkochten in de onderdoorgangen goedkope spullen uit China vanaf zelfgemaakte kraampjes.

In plaats van in de metro de orde te bewaken, waar ze voor aangesteld waren, waren de politieagenten meer bezig met het innen van 'de huur' voor een plekje in de metro bij degenen die hier hun inkomen bij elkaar verdienden. 's Nachts vulden de metro-ingangen zich met daklozen. Het contrast tussen de luxe van de wereldstad en de armoede en hopeloosheid die er ook was, sneed in je ziel.

Weet u wie de metro bedacht heeft?
De politie!
En weet u ook waarom?
Om het hele jaar door geld te kunnen vangen in de warmte…

Eind jaren negentig begon de economie zich te stabiliseren. De prijzen in het algemeen, en die van de metro in het bijzonder, groeiden minder snel. De ambulante handel werd zo goed als verboden. Armoedzaaiers werden uit de metro geweerd. De ordehandhaving werd geïntensiveerd. De wanden van de wagons kregen aanplakbiljetten met reclame voor modewinkels en taalcursussen. Er werden reizen naar tropische landen aangeboden, die steeds meer passagiers zich inderdaad konden veroorloven.

Geleidelijk aan werd reizen met de metro 'weinig prestigieus'. De opkomende middenklasse verliet de ondergrondse en stapte over op de auto. Jonge mensen die zich nog geen eigen auto konden veroorloven, nemen een langlopend krediet op tegen hoge rentes.

Hoe kun je foutloos met één vraag het kind van Moskouse 'nieuwe Russen' herkennen?
Het weet niet dat er in Moskou een metro is.

Begin deze eeuw werden de tegenstellingen tussen de luxe en de armoede in de hoofdstad langzaam kleiner, de Moskovieten kregen het beter. Vanuit armere delen van Rusland kwamen mensen naar Moskou toe die werden aangetrokken door de rijkdom en de mogelijkheden van de hoofdstad, evenals gastarbeiders uit economisch minder ontwikkelde buurlanden. De nieuwkomers betrokken in de regel woonruimte in de buitenwijken van Moskou en de slaapsteden erom heen en maakten actief gebruik van de metro. De stroom passagiers nam weer toe en de bezettingsgraad van de metro sloeg alle bestaande records aan stukken.

De huidige economische crisis heeft ook weer zijn weerslag op de toch al wankele Russische economie. Voor managers in het middenkader, die weinig bekend zijn met de cultuur van sparen en matigheid, werden de maandelijkse lasten voor de hypotheek en de auto te zwaar.

De oudere generatie, met de magere jaren nog in het achterhoofd, deed het beter. Door de toestand van de economie wordt de metro zelfs voor de beter gesitueerden de laatste tijd weer aantrekkelijk.

Anderzijds neemt de vraag naar arbeidskrachten af en zien veel gastarbeiders zich gedwongen de hoofdstad te verlaten, waardoor ook het aantal passagiers in de metro af zal nemen. We hebben nog niet alle gevolgen van de crisis te zien gekregen, maar zij zullen ongetwijfeld hun weerslag hebben op de metro en zijn passagiers.

Als u geïnteresseerd bent in het verleden van Rusland, moet u beslist het Kremlin bezoeken. Als u daarbij ook wilt weten hoe de vele miljoenen inwoners van de hoofdstad leven, dan moet u beslist een ritje met de metro maken!