Owens ouders

Margreet Strijbosch

De Brit Mervyn Matthews en sovjetburgeres Ljoedmila Bibikova leerden elkaar kennen in 1964 in Moskou. Ze werden verliefd, maar na negen maanden dwongen de sovjetautoriteiten Mervyn om terug te keren naar huis. Decennia later schreef hun zoon, de Britse journalist Owen Matthews, de liefdesgeschiedenis van zijn ouders op in zijn boek Kinderen van Stalin. Een ontmoeting met de auteur.

De eerste taal die Owen Matthews leerde, was Russisch. Toch groeide de zoon van de Britse slavist Mervyn Matthews en de Oekraïense historica Ljoedmila Bibikova op in Groot-Brittannië, zonder besef van de bijzondere liefdesgeschiedenis van zijn ouders. Pas als volwassene ontdekte hij op zolder een koffer met honderden brieven. Gedurende de periode in de jaren zestig dat Matthews' ouders noodgedwongen gescheiden leefden, schreven ze elkaar dagelijks, soms zelfs twee keer op een dag.

Mervyn en Ljoedmila leerden elkaar kennen in 1964 in Moskou. Ze werden verliefd en wilden trouwen. De KGB had Mervyn vergeefs proberen te werven als informant en stak een stokje voor het huwelijk. Mervyn moest de Sovjet-Unie halsoverkop verlaten.

Daarmee begon het gevecht van deze twintigste-eeuwse Romeo en Julia. Mervyn belaagde de ene na de andere westerse politicus om aandacht te vragen voor zijn zaak. Hij zette zijn carrière op het spel om met Ljoedmila, zijn Mila, te kunnen trouwen.

Mila op haar beurt deed hetzelfde, vertelt Owen Matthews in Amsterdam, tijdens een promotietoer voor Kinderen van Stalin. 'Mijn moeder was heel verontwaardigd. Ze zag zichzelf absoluut niet als een dissident, maar als een brave sovjetburger. Maar toen het systeem haar geluk in de weg stond, werd ze gedwongen in de rol van dissident, ook al vocht ze om puur persoonlijke redenen. Uiteindelijk werd dit gevecht voor mijn beide ouders een soort queeste.'

Dankzij het doorzettingsvermogen en de vindingrijkheid van met name Mervyn, wonnen de geliefden uiteindelijk de strijd. Uiteindelijk mocht Mila in 1969 de Sovjet-Unie verlaten bij een uitruil van spionnen. Haar zoon werd bij het lezen van de brieven getroffen door het dramatische karakter van Mila's vertrek: 'Mijn moeder vertrok met het idee dat ze nooit meer zou terugkeren.'

In zijn boek beschrijft Owen Matthews niet alleen de titanenstrijd van zijn ouders, maar ook de geschiedenis van beiden. De nadruk ligt op het verhaal van zijn moeder. Mila was het kind van een communistische partijbons, die tijdens de Stalinterreur in 1937 werd gefusilleerd.

In 1995 mocht Owen Mathews in Kiev het KGB-dossier van zijn gefusilleerde grootvader inzien. Deze gebeurtenis beschrijft hij in de proloog van Kinderen van Stalin: 'Het dossier lag zwaar op mijn schoot, spookachtig kwaadaardig, een enorm gezwel van papier. Het gaf een ietwat zurige muskusgeur af. (...) Tegen het einde een aantal vellen gewoon schrijfpapier, beschreven met een dun, vlekkerig handschrift: de bekentenissen van mijn grootvader dat hij een vijand van het volk was. (...)

Ten slotte is er nog een onhandig gekopieerd papiertje dat bevestigt dat het vonnis de volgende dag, 14 oktober 1937, voltrokken is.' Het droge commentaar van kleinzoon Owen, 72 jaar later, in Amsterdam: 'Mijn grootvader was communist. Dat heeft hem geen goed gedaan.'

Mila's moeder verdween in hetzelfde jaar in de goelag. De driejarige Mila en haar negen jaar oudere zus Lenina bleven verweesd achter. Ze kwamen terecht in een kindertehuis. Daar kreeg Mila bottuberculose. Ze overleefde haar ziekte als enig kind in de hele ziekenzaal, maar ze zou haar leven lang kreupel blijven.

Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog werd Mila van haar grote zus gescheiden. Terwijl Lenina aan het front tankgrachten moest graven, werd Mila met de andere kleintjes uit het tehuis geëvacueerd. Vlak voor de slag om Stalingrad losbarstte, ontsnapte Mila uit deze stad. Samen met duizenden andere rondzwervende kinderen wist zij de oorlog te overleven.

Dankzij een gelukkig toeval slaagde Lenina er in de chaos na de oorlog in haar verwaarloosde en ondervoede zusje terug te vinden. Met hulp van een broer van haar vader vond Lenina werk in Moskou. Mila groeide verder op in kindertehuizen. Ze kon goed leren, en ging ten slotte geschiedenis studeren aan de Moskouse Staatsuniversiteit. Hoewel haar moeder na de oorlog levend uit het kamp terugkeerde, zou zij nooit meer de moederrol voor Mila en Lenina kunnen vervullen.

Mila was al een aantal jaren aan het werk toen ze in 1964 Mervyn leerde kennen. De jonge Engelsman uit Swansea had een aanzienlijk rustiger jeugd gehad dan zij. Hij was uit nieuwsgierigheid Russisch gaan studeren, en na zijn studie greep hij elke mogelijkheid aan om in het land van zijn studie te zijn.

Hij ontmoette Mila toen hij deelnam aan een uitwisselingsprogramma op de Moskouse Staatsuniversiteit. Negen maanden na hun ontmoeting moest Mervyn van de sovjetautoriteiten het land verlaten. Lang genoeg om vervolgens bijna zes jaar lang te vechten om weer herenigd te worden.

Dankzij het schrijven van het boek is Matthews op een andere manier naar zijn ouders gaan kijken. 'Ik ben hen als gewone mensen gaan zien. Natuurlijk bewonder ik ze om wie ze waren. Nu, aan het eind van hun leven, zijn het heel andere mensen, ze zijn beiden in de zeventig.'

Volgens Matthews verliep het gezamenlijke leven van zijn ouders een stuk minder romantisch. Je kunt wel zeggen dat hun liefdesbootje schipbreuk heeft geleden in het dagelijks leven. Maar ze zijn nog steeds bij elkaar. Alleen hebben ze allebei een erg sterke wil. Mijn vader reist een groot deel van het jaar door Zuidoost-Azië. Nu de Sovjet-Unie uiteen is gevallen, herkent hij het land van zijn studie niet meer. Hij is verder getrokken. Hij heeft inmiddels Japans en Thai geleerd. '

Eigenlijk wilde Matthews een boek schrijven over zijn eigen Ruslandervaringen. In zijn jeugd kwam hij tijdens vakanties in het geboorteland van zijn moeder. In 1995 trok hij zelf naar Rusland, als freelance journalist. Daar werkte hij onder meer voor The Moscow Times van Derk Sauer. In de tweede helft van de jaren negentig genoot hij samen met Russische leeftijdgenoten van het chaotische, decadente leven vol drank en drugs.

Tegelijkertijd zag hij hoe de meeste Russen genoeg kregen van de chaos en corruptie onder Jeltsin. 'Eind jaren tachtig, begin jaren negentig, was een periode van hoop. Wat mij eind jaren negentig deprimeerde na de komst van Vladimir Poetin was het diepe verlangen naar autoritarisme. Toen ik wegging uit Rusland in 2001, was er al een duidelijk teken dat alle democratische instituties die Jeltsin had gecreëerd, zoals een parlement en de vrije pers, systematisch ontmanteld zouden worden. En de Russen vinden dat niet eens erg. Ik persoonlijk was teleurgesteld. Ik zag de ineenstorting van het Russische democratische experiment.'

Tijdens de tweede oorlog in Tsjetsjenië reisde Matthews vijftien keer naar de Kaukasus. Daarna versloeg hij ook de oorlogen in Irak en Afghanistan. Achteraf vindt hij de Tsjetsjeense oorlog van deze drie de smerigste. 'Je kunt van alles zeggen over de Amerikanen en bondgenoten in Afghanistan en Irak, maar ze hadden in elk geval goede bedoelingen en een diepgeworteld besef van fatsoen en professionalisme. Dat gaat niet op voor het Russische leger.'

Matthews trok bij voorkeur op met pro-Moskou-Tsjetsjenen omdat die auto's en passen hadden, die ze voor geld aan Matthews afstonden. Maar hij bracht ook tijd door met de rebellen en met het Russische leger.

Sinds een jaar is Matthews weer terug in Rusland, nu als hoofd van het Moskoubureau van Newsweek. Van oorlogen heeft hij zijn buik vol. Bovendien heeft hij zijn vrouw beloofd dat hij er niet meer naartoe zal gaan. In plaats daarvan heeft hij zijn boek - eindelijk - voltooid. De liefdesgeschiedenis van Mervyn en Mila is inmiddels in zestien talen vertaald. Ook - en dat vindt Owen heel belangrijk - in het Russisch.

'Om het in Rusland op de markt te brengen was het moeilijkst. Ik denk dat dat komt omdat men het niet over de Stalintijd wil hebben. Dat past niet bij het nieuwe autoritarisme. De autoriteiten vegen de gebeurtenissen van de jaren dertig onder het tapijt. Ze presenteren de terreur van de jaren dertig het liefst als een ongelukkig neveneffect van de heroïsche industrialisatie uit die tijd.' Matthews maakt met zijn boek een kanttekening bij die versie van het sovjetverleden.

- Owen Matthews, Kinderen van Stalin, Uitgeverij Mistral, Amsterdam 2008, 320 blz., ISBN 904995099x, € 19,95