Ruim een jaar geleden had nog geen politicoloog of wie dan ook van 'tandemocratie' gehoord, maar bij de Russen en de buitenlandse Ruslandkenners is de term inmiddels een ingeburgerd woord om de politieke verhoudingen sinds de verkiezing van Dmitri Medvedev tot president te karakteriseren. Hoe moeten we, ruim een jaar na diens inauguratie op 7 mei 2008, de nieuwe politieke constellatie in Rusland interpreteren?
Vorig jaar kon de populaire Vladimir Poetin niet voor een derde opeenvolgende termijn tot president worden herkozen, terwijl de bevolking hem ook niet kwijt wilde als de politieke leider. In de geleide democratie die Rusland is, werd dit zogenoemde 'probleem-2008' opgelost doordat Poetin zijn vertrouweling Dmitri Medvedev als zijn gewenste opvolger naar voren schoof, die meteen daarna Poetin uitnodigde om zijn premier te worden. Voor de presidentsverkiezingen van 7 maart 2008 werd zo de 'tandem' Medvedev-Poetin gepresenteerd.
Na de probleemloos verlopen verkiezing van Medvedev werd vervolgens het begrip 'tandemocratie' in omloop gebracht om aan te geven dat dit tandem ook nog eens democratisch gelegitimeerd is: Medvedev als winnaar van de presidentsverkiezingen en Poetin als de leider van de regeringspartij Verenigd Rusland, die tijdens de parlementsverkiezingen van december 2007 een meer dan tweederde meerderheid van de parlementszetels had gehaald, dat wil zeggen genoeg om grondwetswijzigingen door te voeren.
In de tandemocratie is er enige rolverdeling tussen president Medvedev en premier Poetin. Medvedev is de liberalere bedachtzame jurist en Poetin is de harde machtspoliticus. Vaak wordt Medvedev de good cop van het duo genoemd en Poetin de bad cop. Of in bedrijfstermen: Poetin is de CEO en Medvedev het hoofd van de pr-afdeling. De Amerikaanse Ruslandkenner Robert Coalson noemde Medvedev onlangs 'de First lady van Poetin'.
Anders dan Poetin tijdens zijn presidentschap heeft Medvedev het economische tij niet mee. Ook kreeg hij snel met een oorlog te maken - de vijfdaagse oorlog tegen Georgië in augustus 2008 - maar oorlogvoeren kan in Rusland vaak geen kwaad voor de populariteit van een politicus: Poetin bouwde zijn populariteit in het najaar van 1999 op in zijn oorlog tegen Tsjetsjenië.
Anders dan de eenduidige en voorspelbare Poetin blijft Medvedev vooralsnog een wat raadselachtige leider: aan de ene kant presenteert hij zich als een hervormer die de corruptie wil bestrijden en een rechtsstaat wil opbouwen, maar aan de andere kant worden deze woorden niet met resultaten ondersteund, zoals onder meer naar voren komt uit de nieuwe aanklachten tegen Michail Chodorkovski en het grote aantal moorden op mensenrechtenactivisten van de laatste tijd.
De Russische politiek is nog altijd vooral elitepolitiek. Voor het inschatten van de politieke machtsverhoudingen blijft het bedrijven van Kremlinologie daarom een eerste vereiste. Personalisme blijft een ander sterk kenmerk van de Russische politiek: de rol van personen is sterker dan die van procedures en instituties. Kremlinologie is onder meer het volgen van het personeelsbeleid van de president en de premier: wie heeft de meeste door hem aangestelde volgelingen in de elite.
Volgens de sociologe en kenner van de Russische elite Olga Krysjtanovskaja bestaat de top van de elite uit honderd personen. Onder hen zou 85 procent mensen van Poetin zijn. 'Medvedev is een generaal zonder leger,' verklaarde zij op 19 juli in de Christian Science Monitor.
De Kremlinologische beschouwingen bevatten veel giswerk en speculaties. Daarom doen ook verschillende scenario's over de ontwikkeling van de tandemocratie de ronde. Eén: de tandemocratie blijft probleemloos functioneren, vooral omdat er geen politiek alternatief denkbaar is. Verder zou Medvedev, tegen de zin van de huidige elite, toch een poging tot liberalisering kunnen ondernemen en zich zo losmaken van Poetin en zijn omgeving.
Een ander scenario luidt dat Medvedev aftreedt om een snelle terugkeer van Poetin als president mogelijk te maken, maar hiervoor zit het nu economisch tegen. Ook zijn er radicalere mogelijkheden geopperd, zoals een staatsgreep tegen de elite door extreemrechtse krachten. Een radicaal scenario is ook dat Medvedev op een keer de aanval zal inzetten op Poetin door hem aan te klagen voor zelfverrijking.
Vooralsnog lijkt het eerste scenario het meest waarschijnlijke. De eendracht van de tandem Medvedev-Poetin heeft tot nu toe standgehouden - daar zijn de meeste commentatoren het over eens. Dit is opmerkelijk omdat de Russische politiek traditioneel één sterke leider kent en de korte periodes van duobestuur in de geschiedenis als tijden van zwakte en instabiliteit bekend zijn geworden.
In bijna alle beschouwingen wordt Poetin aangemerkt als de sterkere partij binnen de tandem, met name omdat Medvedev zijn machtspositie geheel aan Poetin te danken heeft en nog geen eigen machtsbasis kon opbouwen die zich zou kunnen meten met die van Poetin. Ook de Russische bevolking onderkent deze situatie, en vindt het goed zo.
Zo fluctueren de - eveneens hoge - populariteitscijfers van Medvedev synchroon met die van Poetin. In een publieke opiniepeiling van het Levada-centrum van 8 juni meende 50 procent van de Russen dat de machtstandem bestaat, vond 30 procent dat de macht bij Poetin lag en 10 procent bij Medvedev. Verder vond 68 procent van de ondervraagden dat Medvedev acteerde 'onder de controle van Poetin en zijn omgeving' en 19 procent dat hij een zelfstandige politieke voerde. (Bij beide vragen had de rest van de ondervraagden geen mening.) Kortom, er is sprake van een tandemocratie van Poetin en Medvedev, waarbij Poetin de eerste viool speelt.
Krysjtanovskaja stelt overigens dat de overheersing van premier Poetin over president Medvedev eigenlijk ongrondwettig is. De Russische Grondwet geeft de meeste macht immers aan de president, waarbij de rol van premier vooral die van uitvoerder van het presidentiële beleid is.
De huidige machtspositie van premier Poetin onderstreept het personalistische karakter van de Russische politiek. Volgens de politicoloog Andrej Rjabov is ook de tandemocratie weer een personalistische constructie: 'Het mag paradoxaal klinken, maar de transitie van presidentieel monocentrisme naar tandemocratie heeft het karakter van de politieke constellatie in Rusland niet veranderd. Deze blijft als voorheen personalistisch. Zoals in de voorgaande jaren is ze niet gebaseerd op sterke instituties of een legale basis, maar op de macht van de leiders en hun onderlinge persoonlijke afspraken. (…) Het model werd speciaal voor Medvedev en Poetin gecreëerd, hierbij rekening houdend met hun warme persoonlijke band.' (Russian Analytical Digest, 5 november 2008)
Volgens Krysjtanovskaja is het presidentschap van Medvedev 'een transitieperiode van Poetin naar Poetin'. Die zal in 2012 weer terugkeren als president. Deze analyse wordt door de meeste deskundigen gedeeld. De belangrijkste onderbouwing van de theorie is dat de zittingstermijn van de president na de komende verkiezingen is verlengd van vier naar zes jaar. Welke rol is dan voor Medvedev weggelegd? Hij wordt voorzitter van het Constitutioneel Hof.
Is het 'probleem-2012' nu al opgelost? We zullen zien.