Gogols spookverhaal Vi weer verfilmd

Nicole de Boer

Nikolaj Vasiljevitsj Gogol werd op 1 april 1809 geboren in het district Mirgorod, in het oost-Oekraïense gouvernement Poltava. Zijn ouders hadden er een klein landgoed. In 1828 verhuisde Gogol naar Sint Petersburg, waar hij een jaar later zijn eerste werk publiceerde. Gogol, die altijd in het Russisch is blijven schrijven, overleed op 4 maart 1852 in Moskou. Zijn verhaal Vi uit de bundel Mirgorod zal dit jaar opnieuw verfilmd worden.

Naar aanleiding van Gogols 200ste geboortedag kwam een aloude kwestie tussen Oekraïne en Rusland bovendrijven: is Gogol nu een Oekraïense of een Russische schrijver. De Oekraïense president Viktor Joesjtsjenko noemde Gogol een 'nationale held' van Oekraïne. 'Hij behoort zonder twijfel tot Oekraïne,' zei Joesjtsjenko ter gelegenheid van Gogols verjaardag op 1 april in zijn geboortedorp Sorotsjinstsy. 'Gogol schreef in het Russisch, maar hij dacht en voelde in het Oekraïens.'

Ook de Russische premier Vladimir Poetin noemde Gogol 'een nationale held' - van Rusland wel te verstaan - al haastte hij zich eraan toe te voegen dat Gogol 'een geweldige Russische schrijver is, die door zijn werk twee broedervolken met elkaar verbindt, de Russen en de Oekraïners.'

De literatuurcriticus Vissarion Belinski (1811-1848) noemde Gogol aanvankelijk een bij uitstek Oekraïens schrijver. Pas na de publicatie in 1835 van de eerste drie Petersburgse verhalen, die later als de Petersburgse vertellingen bekend zouden worden, classificeerde Belinski Gogol als een Rússische schrijver. Vladimir Nabokov (1899-1977), een groot liefhebber van onder andere Gogols toneelstuk De revisor, merkte op dat het maar goed was dat Gogol in het Russisch schreef, omdat hij anders slechts een Oekraïense sprookjesschrijver was gebleven.

Gogols eerste twee verhalenbundels, Avonden op een hoeve bij Dikanka en Mirgorod, geschreven in 1831-1832, spelen zich inderdaad af in Oekraïne en staan vol Oekraïense folklore. Veel van zijn verhalen kunnen ook griezel- of spookverhalen genoemd worden, al verklaart de inleider van Avonden op een hoeve bij Dikanka: 'We hadden nog een andere verhalenverteller; maar die (je moet er 's nachts maar liever niet aan terugdenken) rakelde zulke griezelige histories op, dat je haren erbij overeind gingen staan. Die vertellingen heb ik hier dan ook opzettelijk weggelaten […].'

De titels van de verhalen liegen ook er niet om: Het verdronken meisje, Vreselijke wraak en Vi. 'Vi' is een wezen uit de Oekraïense folklore, een geest met enorme ogen en zware oogleden die tot op de grond hangen. Zijn blik is dodelijk.

In het verhaal Vi gaan drie studenten van het seminarie in Kiev samen vakantie vieren op het Oekraïense platteland. De eerste de beste avond verdwalen ze. In de nacht vinden ze onderdak bij een vreemd oud vrouwtje. Zij probeert Choma Broet, de filosoof van de drie, te verleiden. Als hij haar afwijst, klimt ze op zijn rug. Samen vliegen ze een eind. Eenmaal neergekomen slaat hij haar van zich af met een stok. Dan ziet hij dat ze is veranderd in een jonge deerne. Ze is meer dood dan levend. Choma vlucht naar Kiev terug.

Korte tijd later wordt hij gevraagd om de laatste gebeden voor het overlijden voor te lezen aan de dochter van een van de rijkste kozakkenhetmannen uit de omgeving. Ze was op sterven na dood thuisgekomen en had naar Choma Broet gevraagd om voor haar zielenrust te bidden. Choma sputtert heftig tegen, maar gaat toch. Hij zal immers rijkelijk beloond worden.

Drie opeenvolgende nachten gaat Choma naar een kerk, waarvan de deur van buitenaf wordt gesloten, om haar voor te lezen. Al de eerste nacht wordt ze 'wakker' met ogen die niets zien. De kist vliegt in de rondte. Choma tekent een beschermende cirkel om zich heen. Ongedeerd komt hij eruit, maar men vertelt hem verhalen over die 'heks' Pannotsjka, het ene nog griezeliger dan het andere, en vaak met een dodelijke afloop.

De volgende nacht gebeurt hetzelfde. De derde nacht begint het opnieuw, maar dan duiken er ook allerlei monsters op. Uiteindelijk, tegen de ochtend, roept de dode: 'Ga Vi halen!' en die komt inderdaad. Hoewel een innerlijke stem hem zegt het niet te doen, kijkt Choma hem in de ogen. 'Ontzield stortte hij ter aarde, en aanstonds ontvlood de ziel hem in doodsangst.'

De binnentredende priester treft behalve de dode Choma ook allerlei gnomen en boze geesten aan. Over de filosoof Choma doen later verhalen de ronde dat hij deze dood niet verdiende, maar dat het misliep omdat hij bang was geweest.

Het verhaal Vi is meerdere malen verfilmd, de eerste keer nog in de tijd van de stomme film. De bekendste verfilming is uit 1967. Deze Vi wordt beschouwd als de enige echte sovjethorrorfilm en heeft haast een cultstatus gekregen. Kristina Petrasova (30), opgegroeid in Moskou en al 18 jaar in Nederland, noemt hem 'een van de engste films die ik ooit gezien heb'. De vrouwelijke hoofdrol, Pannotsjka, werd gespeeld door Natalja Varlej, die beroemd werd met deze rol.

De moderne verfilming van Vi is al enkele keren uitgesteld, maar de makers zijn vast van plan om de film nog dit jaar, ter ere van Gogols geboortejaar, in première te laten gaan. Hij staat nu gepland voor half oktober 2009.

Volgens Petrasova zal deze versie misschien minder magisch, religieus en volks zijn en meer 'suspense' bevatten. Jurjen van Dijk (40), liefhebber van horror: 'Ik was onder de indruk van de sovjetversie uit 1967. Het anti-religieuze aspect is heel duidelijk: geestelijken en monniken worden afgeschilderd als rovers en bedriegers van de arbeider. Verder is het een goed uitgewerkte horrorfilm met leuke, occulte dingetjes. Wel wat aan de Russische kant, je moet op de hoogte zijn van de folklore. Maar een prima, korrelige en donkere horrorfilm.

De trailer van de nieuwe Vi laat een gladde film zien, met dure special effects. Of de anti-religieuze toon gehandhaafd is, betwijfel ik. Waarschijnlijk wordt de nadruk deze keer meer gelegd op het occulte en het gevaar dat hiervan uit kan gaan, want dat spreekt het grote publiek meer aan.'