Rusland: bevolking krimpt na zomerhitte
Jan Limbeek
In 2009 groeide de Russische bevolking voor het eerst sinds 1994 met 10.500 zielen (0,01%). Deskundigen verwachtten aanvankelijk verdere groei in 2010. In de eerste helft van 2010 zag het daar ook naar uit, want het geboortecijfer nam toe en het sterftecijfer af. Maar de immigratie viel tegen, en juist hiervan moet de Russische bevolking het hebben om te groeien. In juli en augustus teisterden hitte en smog de relatief bevolkingsrijke delen van Europees Rusland. Hierdoor liep het sterftecijfer enorm op. Toch is de huidige bevolkingskrimp waarschijnlijk tijdelijk, zoals een uitgebreid verslag van demografische trends liet zien.
Van bevolkingsgroei kan dit jaar slechts sprake zijn als de laatste maanden van 2010 een spectaculaire verbetering laten zien van het sterftecijfer en de immigratie. Geheel uitgesloten is dit niet, want het sterftecijfer zal waarschijnlijk zijn dalende trend weer hervatten, temeer omdat een deel van de sterfte in de zomer al heeft plaatsgevonden. Mits er geen extra rampen plaatsvinden. Als de komende winter zeer streng blijkt te zijn, hetgeen Russische meteorologen verwachten, kan de sterfte echter weer oplopen. Maar wat vooral nodig is voor bevolkingsgroei is een herstel van de immigratie. In de eerste acht maanden van 2010 was de netto migratie 60.500 nieuwkomers lager dan dezelfde periode van 2009: 111.000 om 171.500.Met het geboortecijfer gaat het nog steeds goed want dit blijft toenemen. In 2009 werden 2,8 procent (47.700) meer kinderen geboren dan in 2008 en in de eerste acht maanden van 2010 zagen 1,9 procent (22,4 duizend) Russische baby´s extra het levenslicht, terwijl in augustus de stijging 5,2 procent bedroeg. In 2009 kreeg een Russische vrouw gemiddeld 1,54 kind en dit jaar zal dat verder oplopen naar ongeveer 1,6 kind per vrouw. Heel gunstig is dat een deel van het hogere geboortecijfer van de afgelopen jaren voor rekening komt van oudere moeders. In de jaren negentig besloten ze het bij één kind te laten, maar een deel van die moeders krijgt nu toch een tweede of derde kind.
| Totale groei | Natuurlijke groei | Netto migratie | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2009 | januari-juni | 2009 | januari-juni | 2009 | januari-juni | ||||
| 2009 | 2010 | 2009 | 2010 | 2009 | 2010 | ||||
| Geheel Rusland | 10,5 | -50,6 | -52,6 | -248,9 | -179,8 | -142,1 | 259,4 | 129,2 | 89,5 |
| Federale districten | |||||||||
| Centrum | -3,8 | -25,0 | -14,6 | -173,9 | -100,5 | -85,9 | 170,1 | 75,5 | 71,3 |
| Noord-Westen | -25,2 | -17,2 | -14,9 | -52,9 | -29,6 | -25,8 | 27,7 | 12,4 | 10,9 |
| Zuiden | -1,1 | -7,8 | -6,5 | -29,8 | -22,8 | -19,2 | 28,7 | 15,0 | 12,7 |
| Noord Kaukasus | 68,0 | 28,2 | 30,9 | 75,6 | 31,1 | 35,1 | -7,6 | -2,9 | -4,2 |
| Wolga | -48,5 | -34,2 | -40,8 | -76,0 | -51,7 | -41,7 | 27,5 | 17,5 | 0,9 |
| Oeral | 25,2 | 9,4 | 11,0 | 8,7 | 1,0 | 4,6 | 16,5 | 8,4 | 6,4 |
| Siberië | 15,6 | 5,8 | -5,2 | 1,2 | -4,4 | -6,0 | 14,4 | 10,2 | 0,8 |
| Verre Oosten | -19,7 | -9,8 | -12,5 | -1,8 | -2,9 | -3,2 | -17,9 | -6,9 | -9,3 |
Opm. Het natuurlijk bevolkingsverlies in 2009 was het laagste sinds 1992. In 1994 groeide de bevolking weliswaar met 104.000 zielen, maar dit kwam exclusief voor rekening van het positieve migratiesaldo van 978.000, dat het natuurlijk verlies van 874.000 mensen overcompenseerde.
Bron: 'Sovremennaja demografitsjeskaja sitoeatsija v Rossijskoj Federatsii' ('De huidige demografische situatie in de Russische Federatie'). Verslag van de Russische Federale Dienst voor de Statistiek.
Extra sterfte in de zomer
In de eerste acht maanden van 2010 stierven 2,8 procent meer mensen dan in dezelfde periode van 2009 vanwege de bosbranden en de smog. In het zwaar getroffen Centrale Federale District was dit 4,9 procent. Aangezien dit gebied relatief bevolkingsrijk is – er wonen 57 mensen per km2, tegen in heel Rusland 8,3 per km2 – tikt dat lekker aan. Die 4,9 procent zijn 18.777 sterfgevallen; dit is de helft van de totale extra sterfte van 37.700.
In de eerste helft van 2010 daalde het bevolkingsverlies juist, hetgeen zichtbaar is in de tabel. Maar in augustus liep de sterfte in het Centrum op met 38,3 procent en in het Zuidelijke Federale District met 47,1 procent.
In de stad Moskou stierven in augustus 69 procent meer mensen dan in augustus 2009. In juli noteerde Moskou al 51 procent meer doden, de grootste toename van Rusland. In juli en augustus was de sterfte er 11.000 hoger dan in juli-augustus 2009, waarbij wel gezegd moet worden dat het sterftecijfer in juli en augustus 2009 een laagterecord had. Dit leidt dan een jaar later tot extra toename, net zoals de kans heel groot is dat de sterfte volgend jaar in de zomer enorm daalt. Ook was de extra sterfte eigenlijk niet bijzonder groot, gezien de erbarmelijke weersomstandigheden in Moskou en andere gebieden.
De West-Europese ervaring laat zien dat alleen een hittegolf al leidt tot een verdubbeling van de sterfte. De combinatie met dichte smog zou de sterfte in wezen nog meer hebben moeten vergroten. Bovendien zijn Russen niet gewend aan tropische temperaturen en is hun infrastructuur er niet op ingericht.
Als het aantal sterfgevallen op hetzelfde niveau was gebleven als in 2009, zou de stad Moskou een van de weinige regio´s in Rusland zijn geweest waar er sprake was van natuurlijke bevolkingsgroei.
Lagere sterfte
De onderliggende trend van een steeds lager sterftecijfer blijft bestaan. Een deel van de lagere sterfte wordt verklaard door de steeds lagere – of minder hoge – externe (niet-natuurlijke) doodsoorzaken. Het trio moord (-12,6 procent in de eerste acht maanden van 2010 vergeleken met dezelfde periode van 2009), zelfmoord (-11,1 procent) en alcoholvergiftiging (-12,8 procent) heeft nu het niveau bereikt van Rusland in de jaren ´80 ten tijde van de Sovjet-Unie. Het aantal ongelukken op het werk en in het verkeer is eveneens sterk afgenomen.
De externe doodsoorzaken treffen vooral mannen in de arbeidsleeftijd. Bijna 30 procent (ruim 590.000) van de sterfgevallen vindt plaats in de arbeidsleeftijd tot 60 jaar voor mannen en tot 55 jaar voor vrouwen. Van de overledenen in de arbeidsleeftijd is 80 procent man. Daarom heeft Rusland 16,2 procent meer vrouwen dan mannen. Op elke 1000 mannen zijn er 1162 vrouwen. Vanaf het 29ste levensjaar is dit verschil merkbaar.
Een andere reden voor de afname van de sterfte is daling van het aantal sterfgevallen door ziekten, met name hart- en vaatziekten. Premier Poetin verklaart dit graag door de bijna verviervoudiging sinds 2001 van de uitgaven voor gezondheidszorg tot 1300 miljard roebel (zo´n 31 miljard euro of 43 miljard dollar). Dit zal ongetwijfeld een rol spelen.
Maar de beste verklaring voor de afname van de sterfte vanwege ziekten en externe doodsoorzaken, is de afname van het alcoholmisbruik en met name de gevaarlijke varianten hiervan, zoals comadrinken. In 2009 stierven 50.500 mannen en 18.100 vrouwen door oorzaken die rechtstreeks met alcohol verbonden waren: alcoholische hartziekten, alcoholvergiftiging, leverziekten vanwege alcohol, chronisch alcoholisme, alcoholische psychose, degeneratie van het zenuwstelsel door alcohol en chronisch pancreatitis door alcohol. Maar op een indirecte manier speelt alcoholmisbruik een veel kwalijker rol. Denk aan vechtpartijen, ongelukken en hart- en vaatziekten.
De babysterfte tot één jaar blijft afnemen. Dit is een proces dat wel verklaard kan worden uit betere gezondheidszorg. Maar meer geld hoeft niet de voornaamste verklaring te zijn. De afname van de babysterfte vindt al decennialang plaats, jaar in jaar uit. Ook in de jaren negentig, toen de gezondheidszorg armoedige tijden beleefde. In 2009 stierven 81 van de 10.000 levendgeborenen (8,1 promille). Tien jaar geleden was dit nog twee keer zoveel. Die daling gaat gewoon door. In de eerste acht maanden van 2010 daalde de babysterfte naar 7,6 promille.