Nieuwe celstraf voor Chodorkovski

René Does

Veroordeeld worden voor verduistering van 25 miljard dollar aan olie, waarover je echter belasting hebt betaald, hoewel te weinig. (Vandaar de veroordeling tot acht jaar celstraf wegens belastingontduiking in 2005). Vlak voor de jaarwisseling overkwam het de Russische ex-oligarch Michail Chodorkovski. Was de eerste veroordeling nog enigszins voorstelbaar te maken, de veroordeling op het einde van 2010 wordt niet anders geïnterpreteerd dan als het resultaat van een politiek proces door het regime van zijn grote politieke vijand, premier Vladimir Poetin. Een terugblik en een vooruitblik.

Volgens het vonnis gaf Chodorkovski tijdens zijn directeurschap van het oliebedrijf Loekoil leiding aan een georganiseerde groep mensen die olie stal van de bedrijfsonderdelen Joeganskneftegaz, Tomskneft en Samaraneftegaz. Hiervoor werd Chodorkovski veroordeeld tot 14 jaar celstraf. Met aftrek van de reeds gezeten gevangenisperiode betekent dit dat hij tot het najaar van 2017 in gevangenschap in Siberië moet blijven. Overigens treffen andere voormalige topbestuurders van Loekoil een vergelijkbaar lot, onder wie Chodorkovski’s trouwe rechterhand Platon Lebedev.

Chodorkovski gaat in hoger beroep. In theorie kan hij vier opeenvolgende stappen zetten in dit proces: het Moskouse Stadsgerechtshof, het Moskouse rechtscollege, de Opperste Raad en het Europees Hof voor de Mensenrechten in Straatsburg. Over de termijnen waarop dit kan gebeuren, kunnen Chodorkovski’s advocaten geen echte uitspraken doen.

Er mag worden verwacht dat Chodorkovski in ieder geval in de gevangenis blijft tot na het komende verkiezingsseizoen in Rusland: de parlementsverkiezingen in december 2011 en de presidentsverkiezingen in het voorjaar van 2012. Poetin zal zich naar alle waarschijnlijkheid weer kandidaat stellen voor het presidentschap.

Misschien blijft Chodorkovski in het gevang gedurende de hele periode dat Poetin aan de macht is in Rusland. In gevangenschap is Chodorkovski een blok aan het been van Poetin, maar in een vrije Chodorkovski ziet de huidige premier blijkbaar een nog zwaarder blok aan zijn been.

Chodorkovski werd op 25 oktober 2003 op het vliegveld van Novosibirsk gearresteerd. Hij had zich de vijandschap van Poetin op zijn hals gehaald door politieke ambities te tonen, oppositiegroeperingen te steunen en al te goede betrekkingen met het westerse bedrijfsleven aan te gaan. In mei 2005 werd Chodorkovski tot acht jaar vrijheidsstraf in Siberië veroordeeld en hierna werd zijn oliebedrijf Joekos ontmanteld.

Er bestaat tussen Poetin en Chodorkovski niet alleen een politieke vijandschap, maar ook een persoonlijke. Chodorkovski had in de ogen van Poetin zijn afspraak met de klasse van oligarchen om niet aan politiek te doen overtreden. Bovendien had Chodorkovski vlak voor zijn arrestatie de ministers onder Poetins bewind ‘dieven’ genoemd.

Voor het Westen betekende de veroordeling van Chodorkovski in 2005 een duidelijke waterscheiding in de beoordeling van Poetin. Aanvankelijk had hij een redelijk liberaal imago, maar dit sloeg om in autoritair. De kleine liberale oppositie in Rusland was het hiermee eens, maar de grote meerderheid van de Russen kon, als directe getuige van het wilde privatiseringsproces in de jaren negentig en het ontstaan van de oligarchenklasse, enig leedvermaak niet onderdrukken. De grote vraag is: gaat dit gevoel na de tweede veroordeling in december omslaan in medeleven?

Volgens een enquête uit november van het Analytisch Centrum van Joeri Levada (www.polit.ru/research/2010/12/15/khodorkovsky.html) geloofde slechts 4 procent van de Russen in vrijspraak voor Chodorkovski. Overigens gaf 65 procent aan het proces ‘helemaal niet te volgen’ en 21 procent ‘zijdelings’. Verder zag 16 procent van de respondenten Chodorkovski als ‘een mogelijke politieke concurrent’ van de huidige politieke leiders en 47 procent niet. De overigen hadden geen mening. Naar mijn inschatting is het antwoord op de belangstellingvraag ontmoedigend voor Chodorkovski, maar het antwoord op de concurrentievraag is een goede score.

De persoonlijke kracht van Chodorkovski is dat hij niet zoals de twee andere vervolgde topoligarchen uit het begin van de Poetin-periode, Boris Berezovski en Vladimir Goesinksi, naar het buitenland vluchtte, maar staand voor zijn principes in Rusland bleef en daarvan de gevolgen (vervolging dus) accepteerde. In Rusland verwerft een mens moreel aanzien door bewust lijden te ondergaan.

Tevens zorgde Chodorkovski door zijn handelen dat hij als een donkere schaduw boven het bewind van Poetin blijft hangen – ook historisch, als Poetin niet meer aan de macht is. Zoals medewerker Aleksandr Ryklin van de webkrant Jezjednevny zjoernal (Dagelijks journaal) het verwoordde: ‘Chodorkovski koos ook voor de vrijheid en bleef in de gevangenis’. (Zie zijn bijdrage proischozjdenije tsjeloveka)

Chodorkovski schreef aan de vooravond van zijn nieuwe veroordeling een opiniestuk voor het dagblad Nezavisimaja gazeta (Onafhankelijke krant), waarin hij een hard oordeel gaf over het huidige Rusland en zijn medelijden uitsprak met Poetin (www.ng.ru/politics/2010-12-24/3_kartblansh.html). Als Chodorkovski’s personalia werden vermeld: ‘Gevangene en ex-hoofd van Oliecompagnie Joekos’.

Verwijzend naar het recente etnische geweld in Moskou, stelde hij: ‘De duizenden en duizenden verdierlijkte tieners zijn een overduidelijk signaal: onze kinderen zien geen levensperspectief voor zichzelf. Een bitter en onmiskenbaar resultaat van zijn, Poetins, “stabiliteit”.’ Poetin voelt zo te zien alleen voor zijn honden liefde, aldus Chordorkovski (de premier heeft twee honden). ‘Hondenliefde is het enige oprechte en goedaardige gevoel dat door het ijspantser van het “nationale symbool” van het begin van het vorige decennium breekt. (…) In zo’n pantser kan een mens niet gelukkig zijn.’

Over het verdere lot van Chodorkovski zijn enkele scenario’s denkbaar:

1. Chodorkovski wordt in hoger beroep vrijgesproken. Dit is niet waarschijnlijk zolang Poetin de machtigste politicus van Rusland is.
2. Chodorkovksi zit tot het najaar van 2017 zijn straf uit en komt dan vrij.
3. Chodorkovski wordt in 2016 voor iets anders opnieuw veroordeeld. Dit kan het geval zijn als Poetin de presidentsverkiezingen van 2012 wint en tegen 2018 nog aan de macht is en zich dan weer herkiesbaar stelt.
4. Chodorkovski krijgt na de presidentsverkiezingen van 2012 presidentiële gratie. De kans hierop lijkt alleen reëel indien Dmitri Medvedev of een andere meer liberale politicus de verkiezingen wint, maar de kans hierop is gering.
5. Chodorkovski komt eerder uit de gevangenis omdat hem persoonlijk iets overkomt in het harde en ongezonde Russische gevangenisleven of omdat hij ermee instemt de rest van zijn leven uit het licht van de schijnwerpers in het buitenland te leven. De kans op het laatste lijkt kleiner dan die op het eerste.