Gorby 80 jaar

René Does

Op 2 maart 2011 is Michail Gorbatsjov 80 jaar geworden. Dat is echt oud voor een Russische man. Daarbij is Gorbatsjov nog altijd gezond, scherp van geest en maatschappelijk actief. En in de weken voor zijn tachtigste was hij ook nog aan het afvallen met een halve kilo per dag. Zijn verjaardag was voor de Russische media aanleiding voor een reeks beschouwingen over zijn regeerperiode (1985-1991). De beoordelingen blijven verdeeld.

Gorbatsjov heeft de Nederlandse taal verrijkt met twee Russische woorden, die door een spellingchecker dan ook niet rood worden onderstreept: perestrojka en glasnost. Voor westerse Ruslandvolgers bleef Gorbatsjov de man die het communistische systeem wilde hervormen en weigerde geweld te gebruiken toen dit verstrekkender gevolgen bleek te hebben dan hij zelf van tevoren had kunnen bedenken.

Opmerkelijk is dat de beschouwingen in de geschreven Russische media deze westerse visie meestal delen, maar die worden dan ook in meerderheid bevolkt door journalisten en commentatoren die in de periode-Gorbatsjov politiek bewust werden en in de eerste plaats belang hechten aan politieke en maatschappelijke vrijheden.

Onder de Russische bevolking is Gorbatsjov na zijn aftreden vooral gehaat, omdat hij verantwoordelijk werd gehouden voor de ondergang van Rusland als mondiale supermacht na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 en de diepe economische crisis van eind jaren tachtig, begin jaren negentig. Deze houding is het afgelopen decennium omgeslagen in onverschilligheid. Volgens een recente opiniepeiling staat 47 procent van de Russische bevolking tegenwoordig onverschillig tegenover Gorbatsjov, tegen 25 procent in 2001.

Ook de officiële feestelijkheden rond zijn 80ste verjaardag lieten dit beeld van afstandelijkheid zien: er kon nog net een korte ontvangst vanaf, in het buitenhuis van president Dmitri Medvedev die Gorbatsjov dankte voor zijn toewijding aan het land en hem een hoge staatsorde opspelde.

De algemene trend in de beschouwingen over Gorbatsjovs regeerperiode naar aanleiding van zijn verjaardag zijn niettemin positief. Dit is een goed resultaat in een land waar politieke leiders na hun dood meestal worden verguisd. Toch is er eveneens sprake van dubbelzinnigheid en halfhartigheid, die ook in sterke mate Gorbatsjovs periode aan de top van de Russische politiek zelf kenmerkten. Gorbatsjov heeft veel goed gedaan, maar ook veel fout.

Hierbij speelt ook nog de vraag in hoeverre Gorbatsjovs hervormingsbeleid een persoonlijke keuze was en in hoeverre het werd gedicteerd door de ‘objectieve omstandigheden’ in de Sovjet-Unie in het midden van de jaren tachtig, namelijk snel dalende olieprijzen, zich verdiepende economische stagnatie en een wapenwedloop met het Amerika van Ronald Reagan die niet meer kon worden bijgehouden.

Laten we beginnen met de prestaties en verworvenheden van zijn regeerperiode. Ruslanddeskundige Archie Brown van Oxford University noemde er in een bijdrage voor de Russische politicologische website Polit.ru twaalf:

1. De afkondiging van de glasnost, die geleidelijk uitmondde in echte persvrijheid.
2. De vrijlating en terugkeer van dissidenten uit de gevangenis en binnen- of buitenlandse verbanning, te beginnen met het opheffen van de binnenlandse verbanning naar Gorki van Andrej Sacharov in december 1986.
3. Het toelaten van vrijheid van meningsuiting, waaronder godsdienstvrijheid.
4. Het makkelijker maken van internationale communicatie op het gebied van media en persoonlijk verkeer.
5. De invoering van concurrentie in verkiezingen voor vertegenwoordigende organen.
6. De ontwikkeling van een civil society door het toestaan van onafhankelijke maatschappelijke organisaties.
7. De invoering van grotere rechtszekerheid door het overhevelen van macht van communistische partijorganen naar staatsorganen.
8. Het accepteren van politiek pluralisme en vrijheid van intellectueel onderzoek.
9. Het terugroepen van de sovjettroepen uit Afghanistan in 1989 na tien jaar vruchteloos oorlog voeren in dat land.
10. Het accepteren van de ondergang van het communisme in de Oost-Europese lidstaten van het Warschau-pact.
11. Het vervolgens accepteren van de hereniging van Duitsland.
12. Het invoeren van het ‘Nieuwe Denken’ in de buitenlandse politiek, mede waardoor de Koude Oorlog afgesloten kon worden.

Russische commentatoren noemen bovenstaande verworvenheden ook in hun artikelen naar aanleiding van Gorbatsjovs verjaardag. Samengevat lag de grootste verdienste van Gorbatsjov in de invoering van politieke en persoonlijke vrijheden en in een volledige dooi in de internationale betrekkingen met de kapitalistische wereld. Zowel hijzelf als zijn land konden door de perestrojka en glasnost op een enorme belangstelling en populariteit in het buitenland rekenen.

En ondanks de autoritaire tendensen in het laatste decennium onder Vladimir Poetin, houden de politieke en persoonlijke vrijheden uit Gorbatsjovs regeerperiode stand. Wat betreft politieke, economische en maatschappelijke vrijheden is het hedendaagse Rusland echt een totaal ander land dan de communistische Sovjet-Unie van vóór Gorbatsjov.

Naast deze verworvenheden worden Gorbatsjov tot de dag van vandaag ook mislukkingen verweten. Deze zijn samen te vatten in drie hoofdzaken:

1. Het langdurig zwijgen tegenover de wereld na de ramp in de kerncentrale van Tsjernobyl in april 1986. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat Gorbatsjov hieruit een les trok en pas na de ramp de glasnost werkelijk losbarstte.
2. Het doorvoeren van veel te beperkte en langzame economische hervormingen, die het tempo van de politieke hervormingen niet konden bijbenen en leidden tot snelle verergering van de crisisverschijnselen in de sovjeteconomie, zoals het grote tekort aan consumentengoederen.
3. Het uitbarsten van gewelddadige etnische conflicten in alle randgebieden van de Sovjet-Unie. Gorbatsjov en zijn beleid waren niet de fundamentele veroorzakers van deze etnische conflicten, maar hij leek volledig verrast door de nationalistische bewegingen en acties onder de volkeren van de Sovjet-Unie en wist er nooit een effectief antwoord op te formuleren. Uiteindelijk werd het uiteenvallen van de Sovjet-Unie door het onbeteugelde nationalisme onder de sovjetvolken onvermijdelijk.

De aanhoudende dubbelzinnigheid en halfhartigheid in de beschouwingen over Gorbatsjovs regeerperiode zijn voor een belangrijk deel te verklaren uit het feit dat hij ondanks zijn hervormingen een product van de partij en het communistische systeem bleef. Gorbatsjov was een meester in interne partijpolitiek, maar minder sterk in harde machtspolitiek (in tegenstelling tot zijn politieke opponent Boris Jeltsin, president van de Russische Federatie). Zo schreef zijn perssecretaris in 1991, Andrej Gratsjov, dat politiek pluralisme voor Gorbatsjov tijdens zijn regeerperiode bleef neerkomen op keuzevrijheid tussen liberale en conservatieve partijkandidaten.

Gorbatsjov kon de ontwikkelingen die hij in gang had gezet al snel niet meer sturen en nauwelijks nog bijhouden. Zijn grote historische verdienste is dat hij bleef weigeren de krachten die hij had losgemaakt weer in te dammen, al dan niet met militair geweld.

Uiteindelijk mondde dit voor Gorbatsjov uit in zijn politieke noodlot in 1991. Na de mislukte putsch in augustus tegen zijn bewind werd de Sovjet-Unie opgeheven door de presidenten van Rusland, Oekraïne en Wit-Rusland, waardoor Gorbatsjovs laatste politieke functie, president van de Sovjet-Unie, zijn bestaansrecht verloor.

In een interview voor zijn tachtigste verjaardag bleef Gorbatsjov zijn perestrojka verdedigen: ‘De perestrojka valt niet meer weg te strepen. De perestrojka werd geboren omdat we niet langer konden leven zoals we leefden.’ Ook gaf hij toe dat hij in zijn regeerperiode een man van de partij en het communistische systeem was gebleven. Dit klopt: Gorbatsjov wilde het communistische systeem liberaliseren, niet afschaffen. Toen het toch ineenzeeg, was het ook meteen gedaan met de politieke macht van Gorbatsjov.

De historicus Dmitri Foerman, wetenschappelijk medewerker van het Europa-Instituut van de Russische Academie van Wetenschappen, merkte in een beschouwing op dat leiders in de Russische geschiedenis die Veliki (Groot) worden genoemd, leiders zijn die de omvang en de macht van de Russische staat vergrootten, met name de tsaren Ivan de Verschrikkelijke en Peter de Grote en voor veel Russen ook sovjetdictator Stalin. Gorbatsjov was de antithese van deze traditie, aldus Foerman. ‘Wij hebben geen machtige liberale traditie, maar wij hadden de perestrojka. Wij hadden Stalin, maar wij hadden ook een Anti-Stalin: Gorbatsjov.’

Verschillende Russische commentatoren noemden Gorbatsjov de afgelopen week ‘een hervormer in revolutionaire tijden’. In relatie tot de huidige volksopstanden in de Arabische wereld merken zij op dat daar eigenlijk geen ‘Arabische Gorbatsjov’ te vinden is.