Loekasjenko slaat er weer op los

René Does

Dat Aleksandr Loekasjenko de Wit-Russische presidentsverkiezingen van zondag 19 december 2010 weer met een grote meerderheid zou winnen in de eerste ronde stond van tevoren al vast. Dat er na het bekend worden van de uitslag in Minsk schermutselingen met de oppositie zouden optreden eveneens. Maar waarom was de onderdrukking van het protest zo hard en meedogenloos?

Op zondagavond gingen de verliezende tegenkandidaten en aanhangers van de oppositie de straat op. In totaal naar schatting 20.000 mensen. Ze trokken op naar het Huis van de Republiek, waar onder meer het parlement en de Centrale Kiescommissie huizen, en probeerden het gebouw te bestormen. Hierop greep de oproerpolitie keihard in.

De menigte werd uit elkaar geknuppeld en 500 tot 600 demonstranten werden gearresteerd, onder wie zes van de negen verliezende tegenkandidaten van Loekasjenko: Andrej Sannikov, Vladimir Nekljajev, Nikolaj Statkevitsj, Vitali Rimasjevski en Ales Michalevitsj. Met name Sannikov en Nekljajev werden zwaar mishandeld door de oproerpolitie, maar toch gewond van hun ziekenhuisbed gelicht om gevangen te worden genomen. Over de toestand en het lot van Nekljajev bestaat grote ongerustheid.

De gearresteerde presidentskandidaten hangt ook nog een jarenlange gevangenisstraf boven het hoofd wegens overtreding van artikel 293 van het Wetboek van Strafrecht van Wit-Rusland. Dit artikel gaat over 'De organisatie van massale ordeverstoringen en deelname hieraan'.

Het vervolg op de gebeurtenissen op 19 en 20 december klonk ook weer bekend in de oren. De verkiezingen en het onderdrukken van de oppositie werden zwaar veroordeeld door westerse regeringen en de internationale waarnemersmissie van de OVSE. De waarnemersmissie van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten vond de verkiezingen daarentegen weer 'eerlijk en transparant'. Onmiddellijke felicitaties met de overwinning kreeg Loekasjenko van de usual suspects: president Hugo Chavez van Venezuela, president Bashar al-Assad van Syrië, president Mahmoud Ahmadinejad van Iran, president Nguyen Minh Triet van Vietnam en de presidenten van de meeste GOS-republieken.

Kandidaten
Naast Loekasjenko waren negen tegenkandidaten officieel geregistreerd en toegelaten, omdat zij minstens 100.000 handtekeningen onder Wit-Russische burgers voor hun kandidaatsstelling hadden opgehaald. Een flink aantal, maar ook weer niet te veel tegenkandidaten toelaten was gunstig voor Loekasjenko, omdat dit de kans verkleinde dat de oppositie zich rond een sterke kandidaat zou verenigen. De negen tegenkandidaten waren:

• Andrej Sannikov, voormalig minister van Buitenlandse Zaken en leider van de beweging 'Europees Wit-Rusland'
• Vladimir Nekljajev, dichter en leider van de burgerbeweging 'Spreek de waarheid!'
• Grigori Kostoesev, vicevoorzitter van het Wit-Russische Volksfront
• Ales Michalevitsj, leider van de bond 'Voor modernisering'
• Jarsolav Romantsjoek, vicevoorzitter van de Verenigde Burgerpartij
• Vitali Rimasjevski, voorzitter van het organisatiecomité van de Christen-Democratische Partij van Wit-Rusland
• Nikolaj Statkevitsj, leider van het organisatiecomité van de Sociaal-Democratische Partij van Wit-Rusland
• Viktor Teresjtsjenko, econoom
• Dmitri Oess, ondernemer

Verkiezingsuitslag
De Centrale Kiescommissie presenteerde de volgende officiële uitslag van de presidentsverkiezingen van 19 december 2010:

• Aleksandr Loekasjenko 79,65%
• Andrej Sannikov 2,43%
• Jaroslav Romantsjoek 1,98%
• Grigori Kostoesev 1,97%
• Vladimir Nekljajev 1,78%
• Viktor Teresjtsjenko 1,19%
• Vitali Rimasjevski 1,09%
• Nikolaj Statkevitsj 1,05%
• Ales Michalevitsj 1,02%
• Dmitri Oess 0,39%
• Tegen alle kandidaten 6,47%

Voor de volledigheid zij hier nog opgemerkt dat het resultaat van Loekasjenko iets lager was dan tijdens de vorige verkiezingen op 19 maart 2006. Toen won hij met 82,6 procent van de stemmen. Ook de officiële opkomst was deze keer iets lager dan in 2006: 90,7 tegen 92,6 procent.

Toenadering
Het harde geweld tegen de oppositie was mede zo schokkend en onverwacht, omdat Loekasjenko de laatste tijd toenadering had gezocht tot het Westen, met name de Europese Unie, en afstand had genomen van Rusland.

Zo was Wit-Rusland in 2009 ook toegelaten tot het programma Eastern Neighbourship van de Europese Unie, was er door de EU financiële steun beloofd als de mensenrechtensituatie zou verbeteren en werd in oktober het visumverbod voor Loekasjenko en 35 andere topbestuurders opgeheven. De EU stelde vijf voorwaarden aan het starten van een politieke dialoog met Wit-Rusland: de vrijlating van politieke gevangenen (waaraan werd voldaan), eerlijke en vrije verkiezingen, persvrijheid, vrijheid van vereniging en afschaffing van de doodstraf.

Eind oktober reisde de president van Litouwen, Dalja Gribauskaite, naar Minsk, en begin oktober de ministers van Buitenlandse Zaken van Polen en Duitsland, Radoslav Sikorski en Guido Westerwelle. Vooral Polen en de Baltische landen willen Wit-Rusland graag uit de greep van Rusland halen en houden.

De relaties met Rusland daarentegen waren de laatste tijd verslechterd. Loekasjenko was boos over de verhoging van de energieprijzen door Rusland en er waren regelmatig handelsoorlogjes. In Rusland werd op de staatstelevisie een kritische documentaire over Loekajsenko uitgezonden met een alleszeggende titel: De peetvader. Ongeveer eenderde van de Wit-Russen hebben de documentaire via internet gezien.

Uitgelekte documenten via WikiLeaks onthulden dat Loekasjenko in gesprekken met westerse leiders vaak heel kritisch was over Rusland. Zo zei hij tegen Polen en de Baltische staten dat hij ook hoopte dat de gaspijpleiding Noordstroom over de bodem van de Oostzee niet zou doorgaan. In reactie op de onthullingen via WikiLeaks kondigde Rusland aan de resultaten van officiële gesprekken met Loekasjenko voortaan alleen nog maar in schriftelijke vorm te laten vastleggen en gelden.

Het Europese charmeoffensief maakte dus geen indruk op 'de laatste dictator van Europa'. In het geopolitieke getouwtrek om Wit-Rusland tussen het Westen en Rusland is Rusland na de presidentsverkiezingen voorlopig weer de overheersende partij. De Europese Unie weet nu even niet hoe het verder moet in de omgang met Loekasjenko. De isolatiepolitiek tegenover Loekasjenko, die de laatste twee jaren stapsgewijs werd afgebouwd, zal waarschijnlijk niet worden hervat, maar gewoon doorgaan op de ingeslagen weg van toenadering is sinds de recente gebeurtenissen ook niet mogelijk.

Regime
Blijkbaar vond Loekasjenko het evenaren van een uitslag van rond de 80 procent en het keihard onderdrukken van iedere vorm van protest een kleiner kwaad dan de voorlopig verstoorde relatie met de Europese Unie. En blijkbaar was de angst voor herhaling van het dagenlange protest na de verkiezingen van maart 2006 en de angst voor een fluwelen revolutie als de Oranjerevolutie in Oekraïne in de vorm van een Wit-Russische 'Spijkerbroekrevolutie' een existentiële angst van Loekasjenko.

Loekasjenko had bij een open en eerlijke verkiezingsstrijd ook wel gewonnen. Hij geniet nog steeds veel steun onder de bevolking, omdat hij werkgelegenheid, een acceptabel inkomen en maatschappelijke rust garandeert in ruil voor politieke gehoorzaamheid. Dan had hij waarschijnlijk tussen de 60 en 65 procent behaald. Maar de lat ligt hoger bij autoritaire leiders van het type Loekasjenko.

In een interessante verhandeling over de Wit-Russische presidentsverkiezingen op de Russische wetenschappelijke website Matjorik over de GOS-lidstaten kwam ook de Russische politicoloog Aleksandr Fadejev, hoofd van de afdeling Wit-Rusland van het Instituut voor GOS-landen van de Russische Academie van Wetenschappen, tot de conclusie dat er in Wit-Rusland vooralsnog geen concurrent en alternatief is voor Loekasjenko. Hij bracht hierin een aantal interessante beschouwingen en inzichten naar voren over de politieke situatie in Wit-Rusland aan de vooravond van de presidentsverkiezingen van afgelopen 19 december:

• Het politieke regime in Wit-Rusland kan omschreven worden als een 'superpresidentieel autoritair bewind'.
• Een betere omschrijving voor 'presidentsverkiezingen in Wit-Rusland' is 'presidentiële herverkiezingen in Wit-Rusland'.
• 'Van een "oranje" revolutionaire stemming onder de Wit-Russische bevolking is geen enkele sprake.'
• De oppositie was zwakker en verdeelder dan tijdens de vorige presidentsverkiezingen in maart 2006. Toen had de oppositie zich verenigd rond een sterke tegenkandidaat, Aleksandr Milinkevitsj. Hiervan was nu geen enkele sprake.
• In 2006 kon de oppositie op morele en financiële steun uit het Westen rekenen. Door de politiek van toenadering tot Loekasjenko was hier nu ook geen sprake meer van. 'Dit heeft de activisten uit de oppositie volledig gedesoriënteerd en hun moreel ondermijnd.'
• Tegenkandidaten als Sannikov hadden van tevoren aangekondigd dat 'naar het Plein gaan' de enige mogelijkheid was om protest te laten horen tegen de verkiezingsuitslag. Loekasjenko kon zich dus nog beter op de schermutselingen op de avond van de verkiezingsdag voorbereiden.

Ook Russische politicologen hebben geen volledig sluitende verklaring voor het harde geweld van Loekasjenko tegen de oppositie. 'Het schijnt dat Loekasjenko vanuit het niets voor zichzelf problemen heeft geschapen,' stelt Aleksej Makarkin, eerste vice-president van het Centrum voor Politieke Technologieën. 'Wit-Rusland lijkt op een volle passagierstrein die op dood spoor is beland en heel langzaam rijdt. De reis kan dus nog lang duren, maar zal niet goed aflopen.'