Sofja Tolstaja, de vrouw van Lev Tolstoj, als fotografe

Eva van Santen

Het is hoog tijd dat Sofja Tolstaja, de vrouw van de beroemde schrijver Lev Tolstoj, op waarde geschat wordt. Tot nu toe is ze meestal neergezet als een lastige, paranoïde hysterica, die haar man vooral tot last was. Ook in de onlangs uitgebrachte film The Last Station (2009) van Michael Hoffman over het leven van Tolstoj verandert dat beeld niet.

In werkelijkheid was Sofja Tolstaja een begaafde vrouw die haar uiterste best deed goed te zorgen voor haar omvangrijke gezin (van de dertien kinderen zouden er acht de volwassenheid bereiken) en haar man in alle opzichten te steunen. Ze schreef een groot deel van haar huwelijk, dat achtenveertig jaar duurde, al het werk van haar man in het net over, en dat vaak meerdere malen (Oorlog en Vrede zeven maal!). Ze runde het landgoed en regelde de uitgaven van het werk van haar man.

Behalve dat vond ze ook nog tijd om heel veel brieven te schrijven en een dagboek bij te houden. Ze schreef twee novelles. Onlangs is pas voor het eerst de eerste van de twee novelles verschenen in het Russische tijdschrift Oktjabr. Mijn Nederlandse vertaling daarvan verschijnt in mei van dit jaar onder de titel Een zuivere liefde. De oorspronkelijke titel is Wie is schuldig?

Het was voor mij een openbaring om te ontdekken dat Tolstaja – naast haar drukke werkzaamheden – vanaf 1887 tot Tolstojs dood in 1910 ook nog een zeer actieve fotografe is geweest. In 2007 heeft de National Geographic Society in Washington een prachtig boek aan haar fotografie gewijd: Song Without Words, The Photographs & Diaries of Countess Sophia Tolstoy. Het is geschreven door Leah Bendavid-Val.

Sofja had in 1860 als zestienjarig meisje al gefotografeerd, maar gaf het gauw op. De fotografie stond toen nog in de kinderschoenen en was erg bewerkelijk. Maar vanaf 1887, toen ze in Moskou een camera had aangeschaft begon ze weer te fotograferen. In haar dagboek schrijft ze op 2 juli 1887 dat ze familieportretten en landschappen wil gaan fotograferen.

Ze maakte veel zelfportretten en foto’s van haar familie, gezin en vrienden. Dat ze ook met deze bezigheid niet naar buiten trad had alles te maken met de houding van haar man. Hij vond de vrouw een inferieur wezen, dat alleen maar geschikt was voor het moederschap en de huishouding.

Haar foto’s zijn stuk voor stuk interessant. Ze stralen liefde voor de mensen en de objecten uit. Tolstaja had een artistiek oog. Dat bleek uit haar liefde voor de schilderkunst, het kweken van bloemen, de manier waarop ze haar huis inrichtte en zich kleedde.

Op haar vele zelfportretten die ze door voorbijgangers liet afdrukken, want een zelfontspanner bestond toen nog niet, oogt ze mooi en zelfbewust. Ze kijkt vaak verdrietig, maar lijkt ook wel tevreden met het leven. Soms ziet ze er koket uit en daarmee ging ze tegen de wens van haar man in, want die hield helemaal niet van dure kleren en veel opsmuk. Tolstoj zelf liep immers altijd in een boerenkiel, omdat hij eigenlijk het leven van een eenvoudig boer wilde leiden.

Als meisje was ze opgevoed voor een mondain en interessant leven in de beau monde, maar aan de zijde van Tolstoj leidde ze een vrij eenvoudig en geïsoleerd leven op hun landgoed Jasnaja Poljana, 200 kilometer ten zuiden van Moskou. Haar schrijven, schilderen en fotografie waren uitlaatkleppen voor haar artistieke talent.

Met haar fotografie had ze in het Westen haar gelijke in de Britse fotografe Julia Margaret Cameron (1815-1879). Als je in de lijst van vrouwelijke fotografen kijkt, blijkt dat er in de negentiende eeuw nog nauwelijks vrouwen waren die fotografeerden.

Het belangrijkste doel van haar fotografie was afbeeldingen van haar beroemde man maken voor het nageslacht. Tolstoj was tijdens zijn leven al wereldberoemd en daarom waren zij en haar man er zich van bewust dat ze hun leven moesten vastleggen voor het nageslacht. Dat blijkt uit de zorgvuldig bijgehouden dagboeken van hen beiden. Tolstojs brieven en de brieven die hij ontving zijn goed bewaard gebleven.

Sofja heeft talloze foto’s van haar man gemaakt: te paard, staand voor het huis, op de veranda met vrienden en in de familiekring. In 1903 maakte Sofja een bijzonder mooie foto van haar man waarop hij zit te schrijven. Waarschijnlijk had hij niet in de gaten dat ze de foto nam, want hij poseert niet. Daarom was hijzelf er ook erg content mee.

Het boek bevat behalve de inleiding tien hoofdstukken, waarvan die over haar zelfportretten, haar man en de artiesten die hun huis bezochten, het langst zijn. Het besluit met een aardig hoofdstuk over haar techniek, waarin we lezen dat ze zelf haar foto’s ontwikkelde en afdrukte.

Bron:		Leah Bendavid-Val Song Without Words. The Photographs and Diaries of Countess Sophia Tolstoy National Geographic Society Washington D.C. 2007 ISBN 9781426201738