Presidentsverkiezingen in Rusland (2): de demonstraties

René Does

Behalve de verrassende uitslag van de parlementsverkiezingen van 4 december, vond er daarop een even verrassende ontwikkeling plaats: kiezers die niet op VR hadden gestemd en boos waren over de vervalsingen op verkiezingsdag en de rokirovka gingen massaal de straat op om van hun ongenoegen blijk te geven. De machthebbers durfden het niet aan deze demonstraties eventueel met geweld uiteen te drijven. Poetin en zijn spindokters vonden het slimmer en beter om met een koekje van eigen deeg te reageren door ook zelf omvangrijke demonstraties en bijeenkomsten te organiseren. Verslag van de 'demonstratieoorlog'.

Moerasplein
Op 5 december demonstreerden enkele duizenden hardcore oppositievoerders tegen het bewind van Poetin bij de Schone Vijvers in het centrum van Moskou tegen de schendingen van het verkiezingsproces. Hier was ook de inmiddels beroemde anti-corruptieblogger Aleksej Navalny aanwezig. Deze demonstratie werd nog wel door de politiek hardhandig uiteengejaagd. Navalny werd gearresteerd en kreeg vijftien dagen celstraf voor het niet opvolgen van politieorders.

Maar dit bleek voor ontevredenen die nooit zulke anti-regeringsbijeenkomsten hadden bezocht aanleiding nu ook eens naar buiten te treden. Vooral via sociale netwerken op internet werden oproepen verspreid om op 10 december bijeen te komen op het Moerasplein in het centrum van Moskou en daar te demonstreren tegen de vervalsingen.

Het Moerasplein en 10 december 2011 kunnen de boeken van de moderne Russische geschiedenis in als de plaats en de datum waarop voor het eerst massaal protest tegen Vladimir Poetin en zijn regime in de openbaarheid kwam. De machthebbers hadden dus besloten de betogers met rust te laten. Wel werden er in de dagen vóór de demonstratie afschrikwekkende geruchten verspreid: er zou een griepgolf door Moskou waren waardoor het beter was binnen te blijven, de brug naar het op een eiland gelegen Moerasplein kon de toeloop van een massa mensen misschien niet dragen en op 10 december zou het gaan ijzelen.

Niettemin kwamen er 80.000 demonstranten opdagen, die zich hadden georganiseerd in de beweging 'Voor eerlijke verkiezingen'. Zij hadden drie hoofdeisen: het annuleren van de met vervalsingen tot stand gekomen verkiezingsuitslag, het ontslag van de voorzitter van de Centrale Kiescommissie Vladimir Tsjoerkov en eerlijke verkiezingen op 4 maart. De meest gehoorde leuze was 'Rusland zonder Poetin!'

Terzijde: het is ook een politieke vraag wie het aantal deelnemers aan de demonstraties telt en in de openbaarheid brengt. Met name de politie heeft de neiging om het aantal deelnemers aan de demonstraties tegen Poetin laag weer te geven en het aantal deelnemers aan de demonstraties voor Poetin als hoog.

Overigens wilde maar iets meer dan een kwart van de Russen dat er nieuwe parlementsverkiezingen zouden worden gehouden, namelijk 26 procent, zo bleek uit een peiling van het enquêtebureau Publieke Opinie. Veertig procent was hier tegen en 36 had geen mening.

De demonstratie werd op 24 december herhaald op een andere plek in Moskou, de Sacharov Boulevard. Toen kwamen ruim 100.000 mensen op de been. Zij werden onder meer toegesproken door Navalny, die net uit de gevangenis was ontslagen. Na deze demonstratie trad de vakantieperiode van de eerste twee weken van januari in, maar de deelnemers kondigden aan na de vakantie terug te keren.

De twee grootste onderzoeksbureaus van Rusland, het Levada Centrum en het Centrum voor de Bestudering van de Publieke Opinie (VTsIOM), hebben de karakteristieken van de demonstranten van 10 en 24 december onderzocht. Hun bevindingen onderschrijven de stelling dat het met name de jonge middenklasse was die zo onverwacht van zijn ongenoegen blijk gaf. Twee derde van de deelnames waren mannen. De deelnemers hadden in grote meerderheid hoger onderwijs genoten. Zij waren vooral werkzaam in de commerciële sector en verdienden een gemiddeld of meer dan gemiddeld inkomen.

Het middenklasse-karakter van de demonstranten kwam bijvoorbeeld ook naar voren uit de leuke bijkomstigheid dat er door modemakers kledingadviezen aan de deelnemers werden gegeven om goed gekleed en modieus voor de dag te komen. Zo werd vrouwen die op de Communistische Partij van de Russische Federatie (KPRF) hadden gestemd, aangeraden een rood tasje van Chanel te dragen (of een goed gelijkende kopie als een echt Chanel-tasje te duur zou zijn). 'Het is niet per definitie nodig om in een windjack te verschijnen,' vond modeontwerper Aleksandr Aroetjoenov.

Het Levada Centrum en het VTsIOM onderscheidden beiden vijf kenmerken die de demonstranten op het Moerasplein en de Sacharov Boulevard met elkaar verbond:

1. Bijna alle deelnemers hadden gestemd op 4 december, maar uiteraard op een andere partij dan Verenigd Rusland (VR). Namelijk vooral op Jabloko, de KPRF en Rechtvaardig Rusland (SR).
2. Er werden in het algemeen twee motieven genoemd om aan de demonstraties deel te nemen. Ten eerste boosheid over de schendingen van het verkiezingsproces door de machthebbers. Ten tweede groeiende ontevredenheid met de stand van zaken in Rusland onder Poetin.
3. De deelnemers organiseerden zich voornamelijk via sociale netwerken op internet.
4. De deelnemers konden zich vinden in de leuzen 'Voor nieuwe verkiezingen!' en 'Weg met Poetin!' Verder wilden zij het ontslag van Tsjoerkov, democratisering van de kieswetgeving en de vrijlating van 'politieke gevangenen' als Michail Chodorkovski.
5. Drie kwart van de deelnemers gaf aan na de vakantie op straat terug te keren en ook na de presidentsverkiezingen van 4 maart te gaan demonstreren als er dan opnieuw schendingen zouden plaatsvinden.

Oeralmars
Ondertussen hadden Poetin en zijn spindokters niet stilgezeten in december en de vakantieperiode in de eerste twee weken van januari. Er werd besloten de demonstraties tegemoet te treden met minstens even grote demonstraties van Poetin-aanhangers. Dit om te laten zien wie de grootste heeft.

Onder leiding van politicoloog en televisiepresentator Sergej Koerginjan werd hiervoor het 'Anti-oranje comité' opgericht. Er werden drie redenen naar voren gebracht om aan de demonstraties pro Poetin deel te nemen: het voorkomen van een Oranje Revolutie zoals in Oekraïne in december 2004, het daarmee eveneens voorkomen van een terugkeer naar 'de slechte jaren negentig' en het tegengaan van buitenlandse en met name Amerikaanse inmenging in het Russische verkiezingsproces. Filmregisseur Stanislav Govoroechin werd door Poetin als campagneleider ingehuurd.

De aftrap was de Oeralmars in Jekaterinburg op 27 januari. Ruim 10.000 fabrieksarbeiders uit de Oeral kwamen bijeen op het grote plein voor het treinstation van Jekaterinburg voor een bijeenkomst van een uur. Deze demonstratie werd gepresenteerd als een initiatief van de arbeiders van de treinwagonfabriek Oeralvagonzavod uit het naburige Nizjni Tagil.

De demonstratie werd gesteund door de Russische Vakcentrale, die 25 miljoen arbeiders vertegenwoordigt. De demonstrerende arbeiders droegen plakkaten met leuzen als 'Oeral, Rusland, Poetin!' en 'De Oeral is voor stabiliteit!' Zij stelden dat zij geen blind stemvee waren en vroegen respect voor hun steun voor Poetin.

Hierna kwamen er weken van demonstraties, tegendemonstraties, auto-optochten voor en tegen Poetin en kleinere demonstraties in een hoeveelheid die het overzicht houden tot een ingewikkelde klus maakten. Maar een volgende kerndatum was 4 februari: toen beantwoordde de regering het hervatten van de anti-regeringsdemonstraties op het Moerasplein met een grote demonstratie pro Poetin bij de oorlogsmonumenten op de Ereberg in Moskou. Terwijl er 35.000 demonstranten naar het Moerasplein trokken, kon Poetin op de Ereberg volgens de politie bogen op een opkomst van ruim 100.000 aanhangers. Waarnemers zagen veel meer demonstranten op het Moerasplein.

De spirit van de anti-Poetin demonstranten leek een beetje op die van de 'wittelintjesdragers'. Het dragen van witte lintjes was het symbool geworden van de 'Witte Revolutie' tegen het bewind van Poetin. Deze ontwikkeling was voor een belangrijk deel te verklaren uit het feit dat het ontmoedigend en een beetje zielig is voor de derde keer te demonstreren voor eisen die toch niet worden ingewilligd.

Hierop werd een nieuwe actievorm bedacht: toeterend en met witte linten autorally rijden over de Tuinring, de eerste ringweg rond het stadscentrum van Moskou. Op 29 januari vond de eerste rally plaats, waarop later ook aanhangers van Poetin weer met een koekje van eigen deeg reageerden door zelf filevormende autorally's te gaan rijden.

De demonstranten voor Poetin op de Ereberg vertelden onder het motto 'Wij hebben iets te verliezen' dat zij niet wilden dat de 'stabiliteit' die door Poetin was gebracht, weer zou verdwijnen. Zelfs als zij geen enthousiaste aanhangers van Poetin waren, wilden zij in ieder geval geen 'oranje toestanden' in Rusland.

Tegenover het spontane karakter van de organisatie van het protest tegen het bewind van Poetin staat de strakkere organisatie van de betogingen pro Poetin. Die laatste betogingen omvatten naast vrijwillige supporters van Poetin ook demonstranten die min of meer gedwongen hun opwachting moesten maken. Tot in de wijde omgeving stonden altijd lange rijen bussen geparkeerd, die demonstranten uit alle hoeken van Europees Rusland hadden aangevoerd.

Met name het weekblad Novoje vremja kwam met verhalen waaruit bleek dat de betogingen voor Poetin niet erg spontaan waren. Staatsbedrijven en overheidsdiensten werden gedwongen een bepaald percentage van hun personeel af te vaardigen. Wie als werknemer weigerde, werd met ontslag bedreigd. Wie wel ging kreeg ter compensatie 1.000 roebel (ongeveer 23 euro) en een extra dag vrij op het werk.

Zoals een deelnemer tegen de verslaggevers vertelde: 'Zoals beloofd heb ik 1.000 roebel gekregen. Maar wat me tegenstond was dat ik lang moest wachten. De demonstratie was om twee uur afgelopen, maar ik kreeg pas om vijf uur mijn geld.' Novoje vremja schatte dat de organisatoren van de betogingen pro Poetin per deelnemer gemiddeld 15.000 roebel (325 euro) kwijt waren aan organisatiekosten.

Grote witte ring
Voor de komende presidentsverkiezingen hadden beide partijen een laatste massale gebeurtenis georganiseerd. De aanhangers van Poetin kwamen 130.000 man en vrouw sterk bijeen in en rond het nationale voetbalstadion Loezjniki in Moskou. Poetin kwam hen zelf een hart onder de riem steken met een optreden van tien minuten: 'Mijn vraag aan jullie is: houden wij van Rusland?' 'Ja!', riep het stadion ten antwoord.

De wittelintjesdragers gingen op 26 februari nog een keer de Tuinring op. Deze keer was het de uitdaging een aaneengesloten menselijke keten langs de heel Tuinring te verzamelen. Iedereen moest hierbij een wit lintje dragen. Voor het dichten van de keten waren 34.000 deelnemers nodig. Dit werd niet helemaal, maar wel bijna gehaald.

In ieder geval werden zij toe-getoeterd door langs rijdende automobilisten die hun auto's met witte linten hadden versierd of met linten uit het raam zwaaiden. De meeste passagiers van de trolleybuslijnen B en 10 die over de Tuinring rijden zwaaiden enthousiast naar de mensen langs de weg en drukten witte dingen tegen de ramen van de bussen.

Langs de Zoebovski Boulevard, een stuk van de Tuinring, kwamen enkele honderden jonge aanhangers van Poetin provoceren door wit wc-papier uit de delen. Veder droegen zij rode harten met de tekst 'Poetin houdt van iedereen'. Een Poetin-meisje vertelde tegen een verslaggever van nieuwssite Utro.ru: 'Ik weet niet wat er gaat gebeuren als een ander zal winnen. Ik heb nu stabiliteit, ik heb een telefoon en een computer. Ik wil niets veranderen.'

5 maart
De 'koude demonstratieoorlog' tussen de voorstanders en de tegenstanders van het regime van Poetin leidt tot enkele conclusies en vragen. Allereerst is de (vermeende) politieke stabiliteit en eenduidigheid uit het tijdperk Poetin van vóór 2012 verdwenen. Er bestaat ook omvangrijke ontevredenheid met zijn bewind en beleid. De Russische samenleving blijkt sterk verdeeld tussen een kleine meerderheid van aanhangers van het bewind van Poetin en een grote minderheid van tegenstanders.

Voorts is het de vraag hoe het met de demonstraties verder gaat op 5 maart, de dag na de presidentsverkiezingen. Gaan er weer vele tienduizenden ontevreden kiezers de straat op tegen schendingen? Zal dit protest radicaliseren? Zo pleit oppositieleider Sergej Oedaltsov van het ultralinkse Rode Front voor het oprichten van tentenkampen als er weer gefraudeerd wordt op 4 maart, naar het voorbeeld van de Oranje Revolutie in Oekraïne. Blijven de machthebbers eventuele nieuwe demonstraties van de wittelintjesdragers geweldloos tolereren?