De zaken tegen Joelija Timosjenko

René Does

'Joe en Ja: van één laken hetzelfde pak!' Dit was het commentaar van de topless actievoerende leden van het Oekraïense feministische FEMEN op 11 oktober 2011 op de Kresjtsjatikstraat in Kiev. Ze typeerden hiermee de machtsstrijd tussen oppositieleidster Joelija Timosjenko en president Viktor Janoekovitsj in hun land. Timosjenko (51) was op deze dag tot zeven jaar gevangenisstraf veroordeeld wegens misbruik van haar machtspositie tijdens haar premierschap in 2009. Over de uit de hand gelopen machtsstrijd tussen de politieke straatvechters Timosjenko en Janoekovitsj.

De politieke vijandschap tussen Timosjenko en Janoekovitsj stamt uit december 2004, toen Timosjenko in samenwerking met Viktor Joesjtsjenko in de Oranje Revolutie de via vervalsing tot stand gekomen overwinning van Janoekovitsj wist terug te draaien. Joesjtsjenko en Timosjenko vertegenwoordigden toen het pro-westerse hervormingsgezinde kamp en Janoekovitsj het pro-Russische conservatieve kamp.

Het was ook een geografische verdeling tussen het pro-westerse West-Oekraïne en het pro-Russische Oost-Oekraïne. In de herverkiezingen won Joesjtsjenko vervolgens van Janoekovitsj. Timosjenko werd zijn premier. Begin 2010 nam Janoekovitsj revanche: in de tweede ronde van de presidentsverkiezingen op 7 februari versloeg hij Timosjenko met een kleine meerderheid van de stemmen.

Na deze presidentsverkiezingen verplaatste de strijd tussen 'Joe' en 'Ja' zich naar de rechtbank. Er kwamen in totaal acht rechtzaken tegen Timosjenko, waarvan de vijf belangrijkste hieronder worden opgesomd (de overige betreffen kleinere zaken over belastingontduiking in de jaren negentig):

1. December 2010: Timosjenko wordt aangeklaagd wegens 'misbruik van staatsfondsen' tijdens haar tweede premierschap (december 2007 - maart 2010). In de aanloop naar de presidentsverkiezingen zou zij 200 miljoen dollar aan emissierechten in het kader van het Verdrag van Kioto niet zoals verplicht aan milieumaatregelen hebben uitgegeven, maar aan verhoging van de pensioenen en de aanschaf van ziekenwagens op het platteland.
2. Januari 2011: nog een aanklacht wegens misbruik van staatsfondsen. Timosjenko zou als premier 1.000 bedrijfswagens van het type Opel Combo ter waarde van 8,3 miljoen dollar, hebben aangekocht voor het ziekenvervoer in Oekraïne, maar de wagens hebben gebruikt voor haar campagne voor de presidentsverkiezingen.
3. Mei 2011: misbruik van haar machtspositie bij het op 19 januari 2009 ondertekenen van het contract met Rusland voor gasleveringen met een looptijd van tien jaar. Voor deze aanklacht werd zij op 5 augustus in voorarrest geplaatst en op 11 oktober 2011 tot zeven jaar gevangenisstraf veroordeeld.
4. Juli 2011: verduistering van schulden ter waarde van 405 miljoen dollar van het nationale elektriciteitsbedrijf EES Oekraïny aan het Russische Ministerie van Defensie in de jaren 1996-1997. Timosjenko was toen directeur van EES Oekraïny. Het was in die tijd gebruikelijk dat gasleveringen werden afbetaald in de vorm van goederen en diensten aan Russische overheidsinstellingen. EES Oekraïny zou dus voor 405 miljoen dollar niet aan zulke verplichtingen hebben voldaan.
5. April 2012: Roeslan Sjtsjerban beschuldigt Timosjenko van betrokkenheid bij de organisatie en de financiering van de moord op zijn vader Jevgeni Sjtsjerban, volksafgevaardigde en zakenman uit de Donbass, op het vliegveld van Donetsk in 1996. Jevgeni Sjtsjerban was lid van de Partij van de Regio's, de partij van Janoekovitsj. In dit verband meldde voormalig lijfwacht Nikolaj Melnitsjenko van oud-president Leonid Koetsjma (1994-2004) vanuit het buitenland dat hij geluidsbanden bezat waaruit juist de betrokkenheid van de Partij van de Regio's bij de moord zou blijken. De uitvoerders van de moord op Sjtsjerban zijn veroordeeld, maar de opdrachtgevers werden nooit achterhaald. Overigens werd de leider van de bende die de moord uitvoerde, genaamd Koesjnir, in 1998 zelf in de gevangenis vermoord.

Op al deze aanklachten reageerde Timosjenko met de stelling dat er sprake was van een 'revanche', 'vendetta's' en 'stalinistische politieke showprocessen' van de kant van haar aartsrivaal Janoekovitsj. Timosjenko wordt hierin gesteund door Amerika en de Europese Unie. Die leverden steeds hardere kritiek op Janoekovitsj en de rechtspraak in Oekraïne. Overigens is Timosjenko niet het enige lid van de vorige regering dat strafrechterlijk wordt vervolgd: dit geldt onder meer ook voor de voormalige ministers van Binnenlandse Zaken en Defensie, respectievelijk Joeri Loetsenko en Anatoli Ivasjtsjenko.

Voor welk misbruik werd Timosjenko in zaak 3 nu precies veroordeeld? De Oekraïense justitie verwijt haar op 19 januari 2009 met premier Vladimir Poetin een veel te hoge gasprijs voor Oekraïne te hebben afgesproken, namelijk 450 dollar per duizend kubieke meter gas, een verhoging van 200 dollar per duizend kubieke meter. Hierdoor zou zij aanzienlijke schade hebben toegebracht aan de Oekraïense economie. 450 dollar is inderdaad een bijzonder hoge gasprijs voor een voormalige sovjetrepubliek, even hoog als bijvoorbeeld de prijs die het veel verder gelegen Italië voor Russisch gas betaalt.

Daarbij moesten de werkelijke handtekeningen onder het contract worden gezet door de hoofden van de nationale gasbedrijven van Rusland en Oekraïne, Gazprom en Naftogaz Oekraïny, respectievelijk Aleksej Miller en Oleg Doebin. Doebin kreeg hiertoe een 'dienstbevel' van Timosjenko. Volgens justitie in Oekraïne had Timosjenko dit dienstbevel niet mogen geven. Daarom werd zij veroordeeld wegens overtreding van artikel 365, lid 3 van het Wetboek van Strafrecht van Oekraïne: 'misbruik van een machtspositie'.

Naast zeven jaar celstraf kreeg Timosjenko een verbod op het uitoefenen van publieke functies van drie jaar opgelegd, alsmede een boete van 1.516.365.234 hryvna (ruim 200 miljoen dollar) voor toegebrachte schade aan de Oekraïense economie. Na de uitspraak werden haar bezittingen in Oekraïne geconfisqueerd: een luxe buitenhuis bij Kiev, een appartement in het centrum van haar geboortestad Dnepropetrovsk en haar dure garderobe. Timosjenko mocht twee jurken houden: een om te dragen en een als reserve.

Er doen drie versies de ronde over waarom Timosjenko zo'n hoge gasprijs overeenkwam met Poetin:

1. Volgens oud-president Viktor Joesjtsjenko (2005-2010), met wie Timosjenko ook dikwijls in de clinch lag, zou zij in ruil voor het contract steun van Rusland verwachten in de campagne voor de presidentsverkiezingen in begin 2010.
2. Volgens het Openbaar Ministerie van Oekraïne zou Timosjenko akkoord zijn gegaan om heropening door Rusland van de zaak betreffende de schulden aan het Ministerie van Defensie te voorkomen. Volgens het hoofd van de onderzoekscommissie in de zaak tegen Timosjenko, Inna Bogoslovskaja, zou er in dat geval ook sprake zijn van verraad aan de nationale belangen van Oekraïne en hoogverraad.
3. Timosjenko zelf zegt dat zij wel akkoord moest gaan om een zekere doorvoer van Russisch gas naar Europa over Oekraïens grondgebied te garanderen. Op dat moment dreigde Rusland voor de derde keer op rij de gastoevoer naar Oekraïne (en hiermee ook naar Europa) af te sluiten wegens onenigheid over Oekraïense betalingsachterstanden. Timosjenko zegt dat zij de burgers van Europa niet in de kou wilde laten zitten. De Europese leiders waren haar en Poetin op dat moment ook dankbaar voor het beëindigen van de onzekerheid over de Russische gasleveranties via Oekraïne aan Europa.
   Over de schuld aan het Russische Ministerie van Defensie verklaarde Timosjenko dat deze inderdaad bestaat, maar dat die ontstond door de 'politieke repressie' van de kant van president Koetsjma tegen de leiding van EES Oekraïny en dat daar dus de schuldigen te vinden zijn. Na heropening van de zaak over de schulden aan het Russische Ministerie van Defensie twitterde Timosjenko dat ook nog vergeten was haar medeverantwoordelijk te stellen voor de inval van de Mongolen in de middeleeuwen.

Poetin heeft ook afkeurend gereageerd op de veroordeling van Timosjenko, hetgeen natuurlijk begrijpelijk is. Volgens hem zijn hij en Timosjenko een normale economische afspraak overeengekomen. Kort na de verkiezing van Janoekovitsj tot president bood het contract Janoekovitsj en zijn Russische collega Dmitri Medvedev wel ruimte om tot een verdag te komen over een lagere gasprijs in ruil voor verlenging van het huurcontract van de marinehaven van Sevastopol voor de Russische Zwarte Zeevloot.

Maar een strafrechtelijke veroordeling krijgt de politieke vechtersbaas Timosjenko niet op de knieën. Na de veroordeling ging zij vooral steunen op westerse leiders en haar - terechte - klachten over de leefomstandigheden in de penitentiaire inrichtingen in Oekraïne. Zo liet zij voor haar veroordeling vastleggen dat zij voor haar leven vreesde en dat zij nooit zelfmoord zou plegen in de gevangenis. Vanaf november kwamen er berichten naar buiten over verslechtering van haar gezondheidstoestand. Ze zou het gevangeniseten weigeren uit angst voor vergiftiging, vrezen voor giftige dampen uit de muurverf van haar cel en twee uur bewusteloos zijn geweest na het toedienen van medicijnen tegen een verkoudheid.

Ze ging er slechter uit zien, met kringen onder haar ogen en donkere verkleuring van haar haarwortels: Timosjenko's haren zijn geblondeerd. Haar boodschappers naar de buitenwereld gedurende haar gevangenschap zijn haar advocaat Sergej Vlasenko, fractievoorzitter Aleksandr Toertsjinov van haar partij Batkivsjtsjina (Vaderland) en haar dochter Jevgenija. De nieuwe Timosjenko, die op haar moeder lijkt, staat klaar mocht Joelija Timosjenko lang in het gevang blijven.

Wie in Oekraïne veroordeeld wordt tot gevangenisstraf wordt overgeplaatst van een huis van bewaring, waar het voorarrest wordt uitgezeten, naar een werkkamp ('strafkolonie') voor het uitzitten van de resterende straftijd. Anders dan de naam doet vermoeden zijn de levensomstandigheden in een werkkamp beter dan in de overbevolkte huizen van bewaring, die uiterlijk op onze gevangenissen lijken.

Op 30 december werd Timosjenko overgeplaatst naar het werkkamp Katsjanovka in Charkov. Zoals de naam zegt wordt in een werkkamp gewerkt door de gevangenen. In vrouwenkampen gaat het om naaiwerk, waarmee de gevangenen geld kunnen verdienen voor aankopen in de kampwinkel. Het minimale maandsalaris voor dit werk is 1.073 hryvna (ongeveer 80 euro).

Timosjenko ging geen naaiwerk verrichten in Katsjanovka. Ze leed aanhevige rugpijn, maar weigerde behandeling door de Oekraïense gevangenisartsen. Op 14 februari kwamen er twee Duitse en drie Canadese artsen naar Charkov om Timosjenko medisch te onderzoeken. Zij zou naar verluidt geopereerd moeten worden aan een hernia.

De gevangenisautoriteiten gaven echter geen toestemming voor een operatie in het buitenland en richtten voor Timosjenko een uit drie kamers bestaand 'medisch kabinet' in in het beste ziekenhuis van de stad Charkov, het Spoorwegziekenhuis. Maar volgens de buitenlandse artsen voldoet dit ziekenhuis ook niet aan de minimale medische eisen.

Op 23 april schreef Timosjenko een klacht aan het Openbaar Ministerie van Charkov dat zij drie dagen eerder in haar buik zou zijn geslagen bij dwangvervoer naar het ziekenhuis en dat hierbij ook haar armen en benen zouden zijn verdraaid. Foto's van een grote bloeduitstorting op haar buik werden openbaar gemaakt. Openbaar aanklager Gennadi Tjoerin van Charkov erkende dat er sprake was geweest van dwang bij het vervoer naar het ziekenhuis, dat de gevangenisautoriteiten hiertoe ook het recht hebben, maar hij ontkende dat Timosjenko in haar buik geslagen zou zijn of dat haar armen en benen waren verdraaid.

Intussen had president Janoekovitsj zich op 26 februari in een televisie-interview bereid verklaard Timosjenko gratie te verlenen indien zij hiervoor een verzoek zou indienen. Dit zal Timosjenko echter nooit doen, want dit betekent een schuldbekentenis. Interessant in dit verband is de gelijkenis met de zaak van oligarch Michail Chodorkovski in Rusland: de nieuwe president Vladimir Poetin heeft verklaard Chodorkovski gratie te willen verlenen indien deze zelf hierom verzoekt.

Janoekovitsj gaf ook toe dat Timosjenko was veroordeeld op basis van wetten die niet aan de Europese rechtsnormen voldoen. Maar deze wetgeving zou worden aangepast, waarna het volgens Janoekovitsj mogelijk wordt dat Timosjenko vrij zou komen. 'Timosjenko heeft als fout gemaakt dat zij zich niet op juridische gronden heeft verdedigd, maar voor een politieke verdediging heeft gekozen,' aldus Janoekovitsj.

Het doel van de machthebbers van Oekraïne lijkt niet te zijn om Timosjenko voor hele lange tijd achter de tralies te houden, maar haar uit te schakelen voor deelname aan de komende parlementsverkiezingen van 28 oktober 2012. Half mei dient haar hoger beroep. Indien zij dan niet (gedeeltelijk) vrij wordt gesproken, gaat haar zaak verder voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg, dat in december besloot de zaak-Timosjenko versneld te behandelen.

Na vrijlating in hoger beroep of door het Europees Hof dreigt voor Timosjenko echter nieuwe vervolging, met name in de zaak betreffende de schuld van EES Oekraïny aan het Russische Ministerie van Defensie. Het bewind van Janoekovitsj lijkt in ieder geval een verbod op politieke activiteiten door Timosjenko na te streven tot de komende parlementsverkiezingen.

Op pr-gebied wordt de zaak tegen Timosjenko een steeds grotere ramp voor president Janoekovitsj. Steeds meer westerse leiders zeggen hun persoonlijke contacten met Oekraïne op zolang de situatie voor Timosjenko niet verbetert. Met name het komende Europese Kampioenschap Voetbal kunnen voor Oekraïne beschamende diplomatieke afstraffingen opleveren. Aan de andere kant waarschuwt de Oekraïense regering het Westen de zaak-Timosjenko niet te gebruiken om de Europese integratie van Oekraïne af te wijzen. In dat geval zou Oekraïne gedwongen worden te kiezen voor oostelijke, door Rusland gedomineerde samenwerkingsverbanden. Voor dit scenario is het Westen inderdaad bevreesd.

De politieke straatvechters Joelija Timosjenko en Viktor Janoekovitsj (in zijn jeugd een echte straatvechter) lijken inmiddels door wederzijdse persoonlijke en politieke haat in een proces van politieke zelfverbranding terechtgekomen. Opmerkelijk was dat er vanuit de Oekraïense bevolking geen omvangrijke steun voor Timosjenko kwam na haar veroordeling, zoals onder meer blijkt uit de geciteerde reactie van FEMEN aan het begin van dit artikel.

Veel Oekraïners die Timosjenko in 2004 tijdens de Oranje Revolutie steunden zijn teleurgesteld dat zij niets wezenlijks heeft hervormd in het politieke en economische systeem in Oekraïne, dat nog altijd gekenmerkt wordt door gebrek aan daadkracht en allerlei schandalen en intriges, niet zelden met een gewelddadige component.

Ook Janoekovitsj heeft door alle ontwikkelingen veel van zijn populariteit verloren. Volgens een opiniepeiling van het Oekraïense onderzoeksbureau Razoemkov Centrum, gehouden na de veroordeling van Timosjenko op 11 oktober, zou bij presidentsverkiezingen nog maar 17,3 procent van de kiezers op Janoekovitsj stemmen en 14,4 procent op Timosjenko. Hun partijen, de Partij van de Regio's en Batkivsjtsjina, zouden bij parlementsverkiezingen op respectievelijk 15,4 en 13,7 procent van de kiezers kunnen rekenen (bij de laatste parlementsverkiezingen van 30 september 2007 wonnen zij nog 34,4 en 30,7 procent van de stemmen). Wordt het geen tijd voor een nieuwe generatie politici in Oekraïne?