Opkomst en neergang van Boris Berezovski

René Does

Op 23 maart 2013 kwam er op 68jarige leeftijd een einde aan het leven van de Russische oligarch Boris Berezovski. Zijn lijfwacht vond zijn levenloze lichaam in een badkamer van zijn buitenhuis in het Engelse plaatsje Ascot onder de rook van Londen. De Engelse politie stelde later vast dat Berezovski door ophanging om het leven was gekomen.

In het geval van Berezovski stel je je dan meteen de vraag: heeft hij zichzelf opgehangen of werd hij opgehangen? Berezovski had veel vijanden, maar zelfdoding lijkt de meest logische versie. De politie vond ook geen sporen van geweld op zijn lichaam. En volgens vrienden was Berezovski de laatste tijd erg depressief vanwege alle tegenslag die hij recentelijk had ondervonden.

Met de dood van Berezovski is er een bijzonder en kleurrijk man uit het Russische publieke leven verdwenen. Als topoligarch uit de jaren negentig werd hij sterk gehaat door veel Russen. Hij gold als de man die de herverkiezing van president Boris Jeltsin in 1996 mogelijk maakte en hij zou ook de ´peetvader´ van de politieke carrière van Vladimir Poetin zijn geweest.

Berezovski is het object geweest van een beeldvorming waarin geruchten, verzinsels en mythes een hoofdbestanddeel vormden. Dit bleek opnieuw in de talrijke necrologieën na zijn overlijden in de Russische media. Commentator Michail Zacharov van de politieke website Polit.ru noemde hem een ´levende legende´: ´Want het beeld van Boris Abramovitsj Berezovski was mythologisch. Maar weinigen konden hierin waarheid van mythe onderscheiden.´

Het dagblad Nezavisimaja Gazeta omschreef hem als ´een bluffer´. Medewerkster Irina Vojtsech van de nieuwssite Utro.ru schreef in haar necrologie: ´Voor de Russische staat was Berezovski al lange tijd de belangrijkste belichaming van "het mondiale kwaad". Een man die nog net niet officieel werd benoemd tot de verantwoordelijke voor de "privatisering" van Rusland door de oligarchen, voor de moorden op Politkovskaja en Litvinenko, voor het optreden van Pussy Riot en de belastering van de patriarch - in een woord, voor al het slechte dat was gebeurd en nog kon gebeuren.´

Verder stelt Vojtsech: ´De titel van grootste boosdoener is nu vacant.´ Een van Berzovski´s grootste vijanden was president Poetin. De politieke machthebbers van Rusland moeten volgens Zacharov de dood van Berezovski niet alleen uit medemenselijkheid na een overlijden betreuren: ´Berezovski was van bijzonder nut voor de politieke machthebbers: zij construeerden het beeld van een buitenlande vijand, gepersonificeerd en bekend voor het brede Russische publiek. Geen abstracte Bureaucraat, maar onze eigen concrete BAB.´ Boris Berezovski leefde sinds 2000 als politieke balling in Engeland.

Het leven en de betekenis van Berezovski werden in de necrologieën vanuit verschillende invalshoeken beschreven. Nadruk kan worden gelegd op de veelheid aan carrières die hij heeft gehad, op belangrijkste gebeurtenissen en op een chronologische weergave.

Boris Berezovski. Foto: borisberezovsky.ru.

Carrières
Boris Abramavitsj Berezovski (´BAB´) werd op 23 januari 1946 in een Moskous ingenieursgezin geboren. Zijn eerste carrière was die van wetenschapper.

Na zijn middelbare school werd hij wiskundige op de Faculteit voor elektronica en rekenkundige beslistechnieken van het Moskouse Instituut voor Bostechnologie. In 1970 werd Berezovski wetenschappelijk medewerker van het Instituut voor Bestuursvraagstukken van de Academie van Wetenschappen van de USSR. Gelijktijdig rondde hij een studie mechanica en wiskunde aan de Moskouse Staatsuniversiteit af en werd hij kandidaat in de wetenschappen. Op 37jarige leeftijd werd hij dokter in de wetenschappen met als specialiteit ´technische cybernetica en informatietheorieën´.

Tussen 1975 en 1989 schreef hij vier wetenschappelijke monografieën en was hij medeauteur van een reeks artikelen. Hij wist zijn wetenschappelijke kennis toen al commercieel ten gelde te maken: voor de directeuren van een van de grootste autobedrijven van het land, AvtoVAZ, maakte hij van hun dissertaties acceptabele wetenschappelijke titels.

De start van zijn tweede carrière, die van zakenman, was ook met de enorme autofabriek verbonden. In 1989 had Berezovski het autobedijf LogoVAZ opgericht. LogoVAZ kreeg als partner van AvtoVAZ aanzienlijke belastingvoordelen bij de verkoop van tweedehands Zjigoeli´s en het alleenrecht op de import van nieuwe Mercedessen. In 1991 leverde LogoVAZ dit een winst van 300 miljoen dollar op. Daarna werd Berezovski actief in een serie andere economische sectoren: de olie (Sibneft, samen met zijn jonge zakenpartner Roman Abramovitsj), het bankwezen, de luchtvaart (Aeroflot) en de aluminiumindustrie.

In het midden van de jaren negentig werden de termen ´oligarchie´ en ´oligarch´ standaardbegrippen in het Rusland van president Boris Jeltsin. Boris Berezovski werd de belichaming van de oligarchie, de verweving van zakenleven en politiek in het postcommunistische Rusland. ´Hij was de eerste die in het politieke systeem als power broker optrad, als intermediair en coördinator tussen de politieke en financiële krachten in de machtsstructuren´, schreef het dagblad Kommersant in zijn necrologie. En Berezovski genoot van dit spel. Maar hij kreeg er ook zijn demonische imago van ´Grijze Kardinaal´ van in zowel binnen- als buitenland.

Berezovski was de primus inter pares in de nieuwe oligarchenklasse. In 1992 was hij via hoofdredacteur Valentin Joemasjev van het vooraanstaande weekblad Ogonjok, dat hij financierde, in contact gekomen met president Jeltsin en diens invloedrijke dochter Tatjana Djatsjenko. Voor de presidentsverkiezingen van 1996, die zittend president Jeltsin dreigde te verliezen van de communistische tegenkandidaat Gennadi Zjoeganov, organiseerde Berezovski het zogenoemde ´zevenbankiersbewind´ (semibankirsjtsjina).

Samen met zes andere oligarchen (Michail Chodorkovski, Michail Fridman, Vladimir Goesinski, Vladimir Potanin, Aleksandr Smolenski en Vladimir Vinogradov), die op dat moment samen meer dan de helft van de Russische economie controleerden, werd afgesproken hun krachten in de financiële wereld en de media te bundelen om de herverkiezing van Jeltsin te ondersteunen. Deze opzet slaagde: de ziekelijke Jeltsin lukte het uiteindelijk toch Zjoeganov achter zich te laten.

Na dit huzarenstukje was zijn politieke invloed op een hoogtepunt. Berezovski wist dat hij als jood in Rusland echter nooit kans zou maken op het allerhoogste politieke ambt. ´Voor een niet-Rus in Rusland zijn in de politiek of in de omgeving van de politiek maar twee functies mogelijk: of grijze kardinaal, of kassier.´

De officiële politieke functies die Berezovski in de Russische politiek heeft uitgeoefend, zijn dan ook een beetje tweederangs te noemen, namelijk plaatsvervangend secretaris van de Veiligheidsraad van Rusland (1996-1997), uitvoerend secretaris van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (1998-1999) en lid van de Staatsdoema namens de Kaukasische deelrepubliek Karatsjajevo-Tsjerkessië (december 1999 - juli 2000).

Over Berezovski wordt vaak gezegd dat hij het was die Vladimir Poetin bij Boris Jeltsin als zijn opvolger had aanbevolen. Maar ook Aleksandr Volosjin, het toenmalige hoofd van de presidentiële administratie, wordt deze rol vaak toegedacht. Hoe het precies ging, is nog steeds niet bekend. De politicoloog Gleb Pavlovski, die toen goede ingangen had in het Kremlin, zei na Berezovski´s dood over diens vermeende rol van ´peetvader´ van president Poetin: ´Berezovski was deelnemer, maar hij speelde geen centrale rol.´

Ter ondersteuning van zijn politieke activiteiten was Berezovski ook mediatycoon geworden. Hij controleerde de belangrijke landelijke televisiezender ORT en het Moskouse televisiestation TV-6. In 1999 verwierf hij de kranten- en tijdschriftenuitgeverij Kommersant en in 2000 de landelijke kranten Nezavisimaja Gazeta en Novyje Izvestija en enkele radiostations. Deze media-activiteiten hebben zijn demonische imago sterk bevorderd.

Berezovski was ook echtgenoot en vader. Hij was drie keer getrouwd geweest en had zes kinderen en zes kleinkinderen. Nadat hij het Moskouse Instituut voor Bostechnologie had afgerond, trouwde hij met zijn jongere studiegenote Nina Korotkova. Met haar kreeg Berezovski twee dochters, Liza en Katja. Over zijn eerste echtgenote is weinig bekend.

Vervolgens kreeg hij op 34jarige leeftijd een buitenechtelijke relatie met de twaalf jaar jongere studente Galina Besjarova. In 1989 kregen zij een zoon, Artjom, maar pas twee jaar later scheidde Berezovski van Korotkova om met Besjarova te trouwen. Vier jaar later kregen zij nog een dochter, Anastasija. Van Besjarova wordt gezegd dat zij grote invloed op haar echtgenoot had en dat zij het was die Berezovski ervan overtuigde over te stappen van de wetenschap naar het zakenleven.

Maar al snel bleek dat Berezovski een ´parallel gezin´ had met de donkerharige schoonheid Jelena Gorboenova, met wie hij in 1996 dochter Arina kreeg en een jaar later nog een zoon, Gleb. In 1999 sloten zij een ´burgerlijk huwelijk´.

Volgens geruchten had Berezovski, vergelijkbaar met Silvio Berlusconi, seksuele betrekkingen met (te) jonge meisjes. Geruchten horen bij het leven van hooggeplaatsten in Rusland en ze hoorden ook bij Bezerovski. Zo waren er ook geruchten over vermeende banden met de Russische maffia via zijn in februari 2008 overleden zakenpartner Badri Patarkatsisjvili en met Tsjetsjeense separatisten en moslimextremisten.

Wat betreft die laatste banden: in december 1996 had Berezovski op de grens van Tsjetsjenië en Dagestan een ontmoeting met de toenmalige Tsjetsjeense rebellenleider Salman Radoejev over het vrijkopen van door de rebellen gevangen genomen Russische politieagenten. Voor de gevangenen werd miljoenen losgeld betaald.

Hierna deden geruchten de ronde dat Berezovski met de rebellen onder een hoedje speelde om een lucratieve gijzelingenpraktijk op te zetten in ruil voor een heldenrol als bevrijder van Russische gegijzelden. Er wordt ook gesteld dat Berezovski dacht de Tsjetsjeense separatisten met geld van hun politieke ideeën te kunnen losweken.

Gebeurtenissen
Uit de veelheid van activiteiten van Berezovski in zijn leven destilleerde het Russische weekblad Argoementy i Fakty op zijn sterfdag een top10 waardoor hij na zijn dood vooral herinnerd zal worden. Deze zijn:

1. De oprichting van het autobedrijf LogoVAZ als startpunt van zijn zakelijke activiteiten.
2. De opname in de kring van intimi rond oud-president Boris Jeltsin en de organisatie van diens herverkiezing als president in 1996.
3. Zijn vicevoorzitterschap van de Veiligheidsraad van Rusland, in welke functie Berezovski in augustus 1996 het vijfjarige vredesverdrag tussen Rusland en Tsjetsjenië organiseerde, het Verdrag van Chasavjoert, dat een einde maakte aan de Eerste Tsjetsjeense Oorlog, die eind 1994 begon.
4. De bomaanslag op hem in 1994, waarbij zijn chauffeur om het leven kwam en hijzelf licht gewond raakte.
5. Zijn media-imperium van televisiezenders, radiostations en kranten en tijdschriften.
6. Zijn deelname aan de eerste verkiezingscampagne van Poetin voor het presidentschap in 2000.
7. Zijn overgang naar de oppositie tegen Poetin in het midden van 2000, waarbij hij voor een vreedzame machtswisseling pleitte.
8. De elf strafzaken die tegen hem werden gestart wegens het witwassen van zwart geld, verduistering en het beramen van moordaanslagen op bekende politici en televisiefiguren. Zo zou Berezovski volgens sommige Russische media betrokken zijn geweest bij de organisatie van de moord op de populaire televisiepresentator Vladislav Listjev in maart 1995, maar hiervoor zijn nooit bewijzen aangedragen.
9. De rechtszaak tegen zijn oude zakenpartners Roman Abramovitsj en Badri Patarkatsisjvili in augustus 2012, waarbij Berezovski een bedrag van 5,5 miljard dollar eiste, die hij zou hebben verloren bij de verkoop van het oliebedrijf Sibneft.
10. De verkoop van zijn schilderij Red Lenin van Andy Warhol op een Londense veiling voor een bedrag van 202.000 dollar in januari 2013.

Demonstratie van de oppositie in maart 2007 in Sint Petersburg. De tekst op het bord luidt: 'Berezovski - wij staan achter je' en is waarschijnlijk van een provocateur. Foto: www.fontanka.ru.

Chronologie
Van de bovenstaande tien gebeurtenissen hebben de laatste vier betrekking op de laatste periode in zijn leven in het buitenland, die als politieke balling in Engeland. Dit was een tijd van snelle neergang van de eens zo invloedrijke topoligarch.

Het weekblad Roesski Reporter maakte in zijn necrologie een periodisering van het leven van Berezovski. Tot 1992 was de tijd van zijn leven vóór de politiek en zijn introductie in het Kremlin. De jaren 1992-1995 waren de periode van het veroveren van een plaats in de politieke top van Rusland, waarna in de jaren 1995-1997 zijn plaats in de publieke schijnwerpers tot stand kwam. De periode 1997-2000 was vervolgens zijn triomftijd, waarin hij op het toppunt van zijn politieke macht was. Maar de laatste dertien jaar van zijn leven waren dus een tijd van neergang en uiteindelijk ondergang.

Alle necrologieschrijvers zijn het erover eens dat Berezovski na de verkiezing van Poetin als president in 2000 de grootste politieke inschattingsfout van zijn leven maakte. Hij dacht dat hij Poetin net zo sterk kon beïnvloeden als diens voorganger Jeltsin, omdat hij had bijgedragen aan de verkiezingscampagne van Poetin. Maar Poetin, die als politicus vooral een meester is in verdedigingsacties, wilde geen marionet worden van Berezovski en andere topoligarchen.

Berezovski was de eerste oligarch die dit keihard ondervond, nadat hij kritiek had geleverd op het beleid van Poetin. De druppel die de emmer deed overlopen was Berezovski´s kritiek op Poetins onderkoelde reactie op de ondergang van de atoomonderzeeër Koersk in augustus 2000 via zijn televisiezender ORT. Als eerste pakte Poetin Berezovski via een strafrechtelijke procedure ORT af. Poetin dwong Berezovski te vluchten naar Engeland, waar hij in 2003 politiek asiel kreeg en waarna hij eigenlijk nooit meer dan de functie van roepende vanaf de zijlijn speelde.

Daarbij was Berezovski, anders dan bijvoorbeeld zijn oude zakenpartner Roman Abramovitsj, nooit een superrijke oligarch geworden. Hij had altijd meer belangstelling voor het politieke spel dan voor het vergaren van zoveel mogelijk geld. In 1997 was Berezovski met een vermogen van drie miljard dollar nog de rijkste oligarch van Rusland, maar in 2011 was zijn vermogen volgens het Amerikaanse tijdschrift Forbes geslonken tot 700 miljoen dollar, waarmee hij plaats 136 op de lijst van rijkste Russen innam.

In het vorige decennium werd Berezovski twee keer bij verstek veroordeeld. In november 2007 werd hij tot zes jaar werkkamp veroordeeld wegens de diefstal van 214,9 miljoen roebel van luchtvaartmaatschappij Aeroflot in de jaren negentig. In augustus 2002 was er een strafrechtelijk onderzoek tegen hem gestart wegens de vermeende diefstal van 2.323 auto´s van LogoVAZ in de jaren 1994-1995. Toen de Russische justitie hiervoor een internationaal arrestatiebevel tegen Berezovski uitvaardigde, kreeg hij politiek asiel in Engeland. Voor deze diefstal werd hij in juni 2009 tot dertien jaar kampstraf veroordeeld.

Gorboenova met Berezovski tijdens het proces tegen Roman Abramovitsj.

En dan raakte Berezovski ook nog verzeild in dure echtscheidingszaken met zijn echtgenotes. In juli 2011 kreeg zijn tweede vrouw Galina Besjarova van een Engels gerechtshof in de echtscheiding 100 miljoen Engelse pond (bijna 120 miljoen euro) toegewezen, het hoogste bedrag ooit in Engeland in een echtscheidingszaak.

Berezovski deed in augustus 2012 nog een laatste wanhopige poging om terug te keren. Met de 5,5 miljard dollar die hij in de rechtszaak tegen Abramovitsj eiste dacht hij weer een toonaangevende rol in de Russische politiek te kunnen spelen.

Hij wilde een christen-democratische partij oprichten met een ´aristocraat van geest´ aan de leiding. ´Waarvoor denk je dat ik het geld van deze rechtszaak nodig heb? Voor de wedergeboorte van Rusland… De vijf miljard die ik zal krijgen in de rechtszaak zullen Rusland redden,´ zei Berezovski tegen de schrijver en schilder Maksim Kantor.

Maar de rechtszaak tegen Abramovitsj en Patarkatsisjvili werd een enorme nederlaag voor Berezovski, die hem de vergoeding van 56 miljoen dollar aan proceskosten kostte. En in januari 2013 liet zijn derde vrouw Jelena Gorboenova, met wie hij in 2012 in onmin was geraakt, beslag leggen op zijn activa.

Na de kansloos verloren rechtszaak tegen Abramovitsj en Patarkatsisjvili zat Berezovski financieel, moreel en politiek helemaal aan de grond. Poetins woordvoerder Dmitri Peskov vertelde na Berezovski´s overlijden dat deze twee maanden voor zijn dood een brief aan Poetin had geschreven waarin hij vergeving vroeg voor zijn fouten in het verleden en verzocht om terug te mogen keren in zijn vaderland Rusland.

Berezovski is dus een man geweest van de jaren negentig in Rusland. Hij was de verpersoonlijking van het politieke en economische systeem dat in dat decennium in Rusland werd gevormd: de oligarchie. Dat dit systeem en zijn rol hierin door de komst van Poetin werd ontmanteld, heeft Berezovski nooit kunnen accepteren. Hij heeft in de laatste dertien jaar van zijn leven politieke achterhoedegevechten geleverd die hij nooit kon winnen. En op het einde kwamen daar steeds grotere financiële problemen bovenop, hem onder andere toegebracht door de twee echtgenotes die hij in deze periode had.