Rusland in 2011 en 2012 (2): politiek

René Does

De eerste jaren van het tweede decennium van de 21ste eeuw zijn alweer achter de rug. In Rusland zijn 2011 en 2012 twee bijzondere jaren geweest met een piek in aandacht in de winter van 2011 en 2012: de tijd dat er tamelijk onverwacht een sterke oppositiebeweging tegen het bewind van Vladimir Poetin opstond.

Als vervolg op een dergelijke serie op deze site, over de ontwikkelingen in Rusland in het eerste decennium van deze eeuw, start nu een serie over de ontwikkelingen in Rusland in 2011 en 2012. Vanwege de hierboven gesignaleerde piekbeweging zijn deze twee jaren interessant om in één keer te behandelen. De serie werd weer gemaakt op basis van speciale dikke eindejaarsbijlagen van de kwaliteitskrant Nezavisimaja Gazeta (Onafhankelijke Krant), van 30 december 2011 en 29 december 2012.

De redactie van Nezavisimaja Gazeta behandelt in de bijlagen dertien categorieën onderwerpen: algemene ontwikkelingen, politiek, economie, Russische regio´s, ´nabije´ buitenlandse politiek (de veertien andere voormalige sovjetrepublieken die al dan niet lid zijn van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten), ´verre´ buitenlandse politiek (buiten de voormalige Sovjet-Unie), maatschappij, wetenschap, militaire zaken, religie, cultuur, kunst en televisie. De keuzes van de redactie zijn vaak voorspelbaar, maar soms ook onverwacht. Hieronder het tweede deel, over de Russische politiek.

2011

1. Halfvrije verkiezingen. De parlementsverkiezingen van 4 december waren de opmerkelijkste politieke gebeurtenis van 2011. Allereerst omdat regeringspartij Verenigd Rusland (VR) geen meerderheid van de stemmen haalde (wel van de zetels). Ten tweede vanwege de massale betogingen die vervolgens tegen de schendingen van de kiesregels door VR plaatsvonden in Moskou en andere grote steden van Rusland.
   De Nezavisimaja Gazeta noemt deze verkiezingen ´halfvrij´: er waren regio´s zonder manipulatie van het verkiezingsproces waar VR tussen de 30 en 40 procent van de stemmen haalde, maar er waren ook regio´s waar de partij zoals gebruikelijk 70, 80, 90 of zelfs nog meer procent van de stemmen haalde.
2. Bykov en Jefremov. De dichter Dmitri Bykov en de acteur Michail Jefremov die Bykovs gedichten voordraagt gaven als aanhangers van de oppositie commentaar in dichtvorm op de spannende politieke gebeurtenissen rond de parlementsverkiezingen. De gedichten zaten vol humor, sarcasme en satire en werden heel populair onder oppositieaanhangers. Bykov en Jefremov plaatsten zich in een Russische traditie van een grote maatschappelijke rol voor kunstenaars en intellectuelen.
   Voorbeeldgedicht.
3. Opkomst en neergang van Rechtse Zaak. Even leek er een sterke liberale partij voor de parlementsverkiezingen te ontstaan. Onder leiding van de boomlange miljardair en oligarch Michail Prochorov verenigden drie liberale partijen, de Unie van Rechtse Krachten, Burgerkracht en de Democratische Partij van Rusland, zich in de partij Rechtse Zaak. Maar op het partijcongres waar de kieslijst voor de parlementsverkiezingen werd vastgesteld, werd Prochorov via een geënsceneerde interne coup als leider afgezet.
   Uiteindelijk kreeg Rechtse Zaak bij de parlementsverkiezingen van 4 december maar 0,6 procent van de stemmen. 'Op zich is dit nog niet eens zo slecht. Want het betekent immers dat er in ons land toch maar bijna 400.000 "rechtsen" zijn,' aldus het ironische commentaar van de redactie.
4. De terugkeer van Michail Chodorkovski in de politiek. Op 30 december 2010 werden oligarch Michail Chodorkovski, ex-directeur van het olieconcern Joekos, en zijn rechterhand Platon Lebedev tot een tweede gevangenisstraf veroordeeld van 14 jaar strafkamp wegens diefstal van olie van Joekos. Op 24 mei kregen zij in hoger beroep een jaar strafvermindering, waardoor ze tot het najaar van 2016 nog blijven vastzitten.
   Maar vanwege de oppositionele stemming in het land herwon Chodorkovski door de nieuwe veroordeling uit einde 2010 veel sympathie onder de Russen. Velen gingen hem uit eerbied voor zijn lot zien als een martelaar en een politieke gevangene. Hebben de machthebbers voor de toekomst een sterke tegenstander geschapen?
5. De zaak-Magnitski. Op 16 november 2009 stierf de advocaat Sergej Magniski in het ziekenhuis van de Moskouse gevangenis Matrosskaja Tisjina (Matrozenstilte) als gevolg van mishandeling en medische verwaarlozing. Nadat president Dmitri Medvedev na zijn dood een officieel onderzoek had afgekondigd naar de oorzaken, publiceerde de presidentiële Raad voor Mensenrechten in juli 2011 een opmerkelijke rapport, waarin werd erkend dat Magnitski inderdaad aan mishandeling en medisch verwaarlozing was overleden.
   Zijn zaak werd hiermee symbool voor de misstanden in het Russische strafrecht- en penitentiaire systeem. Er werden ook schuldigen aangewezen en ontslagen. Maar tot strafrechtelijke vervolging van directe schuldigen en mogelijke opdrachtgevers van de verwaarlozing (Magnistki had voor het Amerikaanse bedrijf Hermitage Capital onderzoek gedaan naar verduistering van belastinggelden van het bedrijf door medewerkers van het Ministerie van Binnenlandse Zaken) kwam het echter niet.

2012

1. Nieuwe politieke partijen. Als reactie op de omvangrijke protesten na de parlementsverkiezingen van 4 december 2011 deden de machthebbers politieke concessies. Zo werden de directe gouverneursverkiezingen in ere hersteld en ondertekende president Dmitri Medvedev op 4 april een nieuwe Wet op de politieke partijen, die het oprichten van een politieke partij veel simpeler maakte.
   Konden bij de parlementsverkiezingen slechts zeven politieke partijen deelnemen, op het einde van 2012 telde Rusland inmiddels 48 politieke partijen. Hierdoor veranderde de 'oppositie buiten het systeem' in een buitenparlementaire oppositie.
   Echter, het oprichten van partijblokken werd in de nieuwe wet niet toegestaan. Hierdoor betekent de oprichting van al die nieuwe partijen dat er ook concurrentie binnen politieke stromingen werd gevormd, onder meer met door de machthebbers opgerichte bederfpartijen (spojlerskije partii). Hierdoor zullen partijen binnen ideologische stromingen weer moeten fuseren voor de parlementsverkiezingen van december 2016 als de oppositionele politieke stromingen dan een kans willen maken om de kiesdrempel van 5 procent te halen.
2. Terugdraaien directe gouverneursverkiezingen. Op 14 oktober waren er gouverneursverkiezingen in vijf provincies en enkele duizenden andere regionale en plaatselijke verkiezingen. Hoewel de vijf gouverneursverkiezingen allemaal door kandidaten van Verenigd Rusland werden gewonnen, werd het heringevoerde principe van vrije gouverneursverkiezingen alweer ondermijnd voor de volgende vijf gouverneursverkiezingen van 14 december. Een groep gouverneurs en burgemeesters kwam met het voorstel van een 'gemeentelijk filter' in de kandidaatstelling. Kandidaten moeten handtekeningen van 5 tot 10 procent van de plaatselijke gemeenteraadsleden in een regio verzamelen. Ook de verkiezingen van 14 december werden allemaal door kandidaten van Verenigd Rusland gewonnen.
   Vervolgens ondersteunde president Vladimir Poetin een nieuw 'initiatief' van gouverneurs en burgemeesters, namelijk de mogelijkheid om uitgaande van 'specifieke politieke en economische omstandigheden' de directe gouverneursverkiezingen in regio's te vervangen door een verkiezing door de leden van het regionale parlement. Hoewel het principe van directe gouverneursverkiezingen niet werd afgeschaft, werd het door beide veranderingen sterk beperkt.
3. De zaak-Goedkov. Op 15 september werd voor het eerst een lid van de Staatsdoema zijn zetel ontnomen wegens het ongeoorloofd vermengen van het parlementaire mandaat met zakelijke activiteiten. Het betrof Gennadi Goedkov van de sociaal-democratische partij Rechtvaardig Rusland. Algemeen werd echter gesteld dat zijn verwijdering uit het parlement een straf was voor zijn deelname aan de oppositieprotesten op 6 mei, de dag voor de inauguratie van de herkozen president Poetin. Want als de regel echt werd nageleefd, zouden veel meer parlementariërs hun zetel moeten opgeven.
4. De lage straf voor Rasoel Mirzajev. Twee jonge mannen maken in een nachtclub in Moskou op 11 augustus 2011 ruzie om een meisje. De ene man, een mondiaal bekende kickbokser, geeft de andere man, een student, een klap. Een paar dagen later sterft de student in een ziekenhuis aan de gevolgen van de klap. De kickbokser wordt op 27 november 2012 tot twee jaar celstraf veroordeeld wegens 'dood door schuld'. Met aftrek van voorarrest komt hij meteen vrij.
   De lage straf roept onder veel Russen grote woede op, want de kickbokser, Rasoel Mirzajev, is een Dagestaan, en zijn slachtoffer, Ivan Agafonov, een etnische Rus. De boosheid wijst op de toenemende etnische spanningen in de grote Russische steden vanwege de instroom van niet-Russische immigranten, met name uit de Kaukasus en Centraal-Azië.
5. 

   Poetins peetdochter Ksenia Sobtsjak. Foto: Mick Pankov.

   Het inzakken van de protestbeweging. Werden de massale betogingen van de oppositie tussen de parlementsverkiezingen van 4 december 2011 en de presidentsverkiezingen van 4 maart 2012 getolereerd door de machthebbers, dit gold niet meer voor de demonstratie op het Moerasplein op 6 mei. Deze werd door de politie uiteengejaagd. Er werden tien arrestaties verricht. Tegen deelnemers werden later strafzaken geopend, zoals tegen Aleksej Navalny, Sergei Oedaltsov en de uit Oekraïne ontvoerde Leonid Razvozzjajev, of zij werden het object van huiszoekingen, onder wie Ksenja Sobtsjak en Aleksandr Dolmatov.
   Er kwamen steeds minder deelnemers op de protestacties van de oppositie. Diehard oppositieleiders probeerden de moed erin te houden, maar de grote meerderheid van de deelnemers aan de protestacties na de parlementsverkiezingen zijn geen beroepsdemonstranten. Ook zijn zij niet zo radicaal anti-Poetin als de oppositieleiders. De meeste leden van de ontevreden 'creatieve klasse' willen demonstreren niet als dienstverplichting hebben.