Bijna alles over Sotsji (deel 2)

René Does

Van 7 tot 23 februari zullen de Olympische Winterspelen van 2014 plaatsvinden in de Russische badplaats Sotsji aan de kust van de Zwarte Zee. Het zijn al bij voorbaat geen reguliere Olympische Spelen vanwege de vraagtekens bij de enorme kosten die zijn gemaakt, de gespannen veiligheidssituatie in de regio waar de Spelen gehouden worden en de diplomatieke ruzies tussen Rusland en westerse landen als gevolg van de verslechterende mensenrechtensituatie in Rusland, waarbij de wet tegen ´propaganda van homoseksualiteit onder minderjarigen´ als culminatiepunt fungeerde.

Dit laatste thema, en de vraag welke hoogwaardigheidsbekleders er namens Nederland officieel hun opwachting mogen en moeten maken tijdens de Spelen in Sotsji, wordt in dit artikel niet behandeld. Dat werd en wordt voldoende gedaan in andere (Nederlandse) mediaorganen. Op deze plek gaat het over de Russische zaken rond de Spelen. Deel twee van een vierdelige serie. Zie hier voor deel één.

    4.   Kosten
Het is inmiddels genoegzaam bekend dat de Olympische Winterspelen in Sotsji de duurste Spelen ooit zijn (en dat voor Winterspelen) en dat er enorme kostenoverschrijdingen hebben plaatsgevonden. Zowel de Russische als de westers media hebben hier al uitvoerig over geschreven. Zij rekenen overigens allemaal met verouderde koersen, want de roebel is nu omgerekend in dollars veel minder waard. Grofweg is een dollar nu 35 roebel waard, dit was in het verleden ruim 30 dollar. Het beeld is dus iets minder erg.

Een deel van de verklaring is dat in Sotsji niet alleen alle sportfaciliteiten moesten worden gebouwd, maar ook een hele ondersteunende infrastructuur van een vliegveld, wegen en spoorwegen en zo´n beetje alle dagelijkse voorzieningen. Sportverslaggever Vladimir Mozgovoj van de krant Novaja Gazeta zette alle bouwwerkzaamheden voor de Spelen op een rij:

´14 nieuwe sportobjecten van wereldniveau. 22 objecten die hun functioneren moeten ondersteunen. 200 nieuwe objecten van transport- en andere infrastructuur. 367 kilometer moderne wegen en bruggen. 22 tunnels. 200 kilometer spoorbaan. 480 kilometer gasleidingen. Bijna 1.500 kilometer nieuwe communicatieleidingen. 4 wintersportkuuroorden. 150 kilometer skitrajecten. Een nieuw vliegveld met een verwerkingscapaciteit van 3.800 passagiers per uur. Een verdubbeling van het aantal hotelkamers. Een vergroting van de energiecapaciteit met 2,5. Een verdubbeling van de capaciteit van het waterleidingnetwerk. 560.000 arbeidsplaatsen tijdens de bouwwerkzaamheden.´

Het meest gehoorde bedrag over de kosten van al die werkzaamheden is ruim 1,5 biljoen roebel, ofwel 51 miljard dollar. (Volgens de geactualiseerde wisselkoers zou dit 43 miljard dollar zijn.) Vóór de start van de bouwwerkzaamheden werd er gesteld dat de kosten 12 miljard dollar zouden bedragen. De uiteindelijke kosten zijn dus ruim vier zo hoog dan aanvankelijk bericht. De verklaring bestaat uit een combinatie van ´normale´ kostenoverschrijdingen bij zulke grote projecten en inmiddels traditionele tekortkomingen van de hedendaagse Russische economie als corruptie, gesloten aanbestedingen en een al te grote rol van de overheid en van staatsbedrijven.

Er zijn in Rusland twee rapporten van oppositionele politici verschenen die de geldverspilling en corruptie tijdens de voorbereidingen op een rij hebben gezet. Ten eerste het in de vorige aflevering genoemde rapport Winterolympiade in de subtropen van Boris Nemtsov en Leonid Martynjoek, dat op 27 mei 2013 is verschenen. Ten tweede het rapport van corruptiebestrijder Aleksej Navalny, dat eind januari uitkwam.

Vooral het rapport van Nemtsov en Martynjoek is goed onderbouwd en fungeerde voor Russische en westerse media als bron voor de berichtgeving over de kostenoverschrijdingen en alle financiële onregelmatigheden tijdens de bouwwerkzaamheden. De hoofdstelling van Nemtsov en Martynjoek luidt dat de praktijk heeft uitgewezen dat de kosten van het organiseren van Olympische Spelen gemiddeld twee keer zo hoog uitvallen dan gepland, maar dat dit in het geval van Sotsji dus ruim vier keer zo hoog is geworden. De ´normale´ kosten hadden, gebaseerd op de eerdere ervaringen, 24 miljard dollar moeten bedragen. Ruim de helft van de kostenoverschrijdingen in Sotsji moeten volgens Nemtsov en Martynjoek daarom op het conto worden geschreven van corruptie en diefstal.

Hun rapport bevat een hele lijst van voorbeelden van kostenoverschrijdingen in al die bouwwerken. Een greep hieruit:

De conclusie van Nemtsov en Martynjoek: ´In wezen heeft de Olympiade in geconcentreerde vorm de belangrijkste tekortkomingen van het systeem (van Poetin - RD) in de schijnwerpers gezet: willekeur, corruptie, grillig gedrag, clandenken, amateurisme en onverantwoordelijkheid.´

Hun rapport zet verder de belangrijkste aannemers van de bouwwerkzaamheden op een rij. Dit zijn staatsbedrijven als Gazprom en de Russische Spoorwegen (de weg Adler-Krasnaja Poljana), het bedrijf Inzjtransstroj van Arkadi Rotenberg, een vriend van Poetin, en zijn zoon Igor (de reconstructie van de Koerortny Prospekt), en oligarchen als Vladimir Potanin, Viktor Vekselberg en Oleg Deripsaska. Die laatstgenoemde oligarchen zijn door het bewind van Poetin gedwongen tot het doen van investeringen in Sotsji, want uit zakelijke overwegingen hadden ze er liever vanaf gezien, aldus Nemtsov en Martynjoek.

Het rapport van Navalny gaat in op kostenoverschrijdingen bij 18 objecten, zoals die van de schaatsbaan Adler Arena, waar de Nederlandse schaatsers op medaillejacht moeten gaan. Deze kostte uiteindelijke 7,4 miljard roebel, 2,4 keer zo veel als oorspronkelijk gepland. Als grap worden op het einde door Navalny vijf ´sportprijzen´ toegekend, voor ´klassieke graaierij´, ´familiecontracten´, ´figuurkredietverlening´, ´woordelijke freestyle´ en ´ecologische meerkamp´. De prijs ´klassieke graaierij´ werd toegekend aan Arkadi Rotenberg en de prijs voor ´woordelijke freestyle´ aan Vladimir Poetin.

Het rapport van Navalny gaat dieper in op de ecologische kosten (milieuschade) van de bouwwerkzaamheden voor de Spelen. Het gaat vooral om de gevolgen van de aanleg van de auto- en spoorweg tussen Adler en Krasnaja Poljana. In de bedding van de Mzymta zijn grote hoeveelheden grind gewonnen, wat volgens Navalny leidde tot vervuiling van de rivier en een grotere kans op overstromingen en zandontginningen op de stranden door de verandering van de stroom van de Mzymta. In de bergen bij Krasnaja Poljana zijn door de bouwwerkzaamheden honderden hectaren waardevolle bossen en alpenweiden gekapt dan wel gladgestreken, waaronder bomen die in het Rode Boek van bedreigde boomsoorten staan.

Ook Nemtsov en Martynjoek gaan in op de milieuschade van de bouwwerkzaamheden, met name in het dal van de Mzymta. Zij stellen dat hier niet die dure vierbaansweg en spoorweg hadden moeten worden gebouwd, maar dat voor het vervoer naar de sportarena´s in de bergen bij Krasnaja Poljana vooral kabelbanen hadden moeten worden aangelegd.

Regeringswoordvoerders antwoorden op al deze kritiek op de hoge kosten dat er een onderscheid moet worden gemaakt tussen de directe investeringen in de sportfaciliteiten en de investeringen in de infrastructuur. Die laatste mag je volgens hen niet meetellen, omdat ze indirecte infrastructurele investeringen in de regio van Sotsji zijn. De directe investeringen in de sportvoorzieningen zouden slechts 7 miljard dollar bedragen. Poetin noemde zelf ook een vergelijkbaar bedrag van 214 miljard roebel. Volgens Navalny bedroegen de overheidsinvesteringen 850 miljard roebel.

Wat betreft de door Nemtsov, Martynjoek en Navalny genoemde corruptie zijn er volgens de Rekenkamer kostenoverschrijdingen bij vier bouwobjecten geweest ter waarde van 17,7 miljard roebel (ongeveer 500 miljoen dollar). Dit is dus de officieel toegegeven omvang van de corruptie.

De meest spraakmakende zaak in dit opzicht was die in februari 2012 tegen Achmed Bilalov, directeur van de NV ´Kuuroorden van de Noord-Kaukasus´, en zijn broer Magomed. Als afschrikwekkend voorbeeld en teken dat er heus wel werd opgetreden tegen corruptie kreeg Achmed Bilalov toen een openbare oorwassing van Poetin vanwege de enorme vertraging van de bouw van de schansen voor het schansspringen in Krasnaja Poljana en het duurder worden van de bouwwerkzaamheden door Bilalovs NV van 1,2 tot 8 miljard roebel. Als u straks naar het schansspringen kijkt, bedenk dan dat de schansen in de Russische volksmond bekend staan als ´de schansen van Bilalov´. Overigens zijn de broers Bilalov naar het buitenland gevlucht.

    5.   Spelen en politiek
Uiteraard hebben sport en politiek met elkaar te maken, en dit geldt in het bijzonder voor Olympische Spelen. Voor het organiserende land zijn Olympische Spelen een mooie gelegenheid om tegenover de hele wereld bewijs te leveren van financiële, technologische en bestuurlijke macht.

Op 17 januari zei Poetin op een persconferentie tegen Russische journalisten en buitenlandse correspondenten: ´We moeten begrijpen en voelen dat we grote projecten kunnen uitvoeren.´ Hij wees de stelling dat de Spelen in Sotsji een persoonlijke gril van hemzelf zouden zijn af: ´Dit is een direct geconcentreerd belang van de staat en van ons volk.´

De Olympische Spelen kennen een bonte geschiedenis van politiek misbruik en politieke boycots. Zo boycotten westerse landen de Olympische Spelen van 1980 in Moskou als protest tegen de sovjetinvasie in Afghanistan, waarop vier jaar later de (meeste) landen van het Oostblok de Olympische Spelen in Los Angeles boycotten.

Ook in het geval van Sotsji is er sprake van een lichte vorm van politieke boycot: ter afkeuring van het sterkere autoritaire en antiwesterse karakter van het beleid van Poetin en de mensenrechtenschendingen komen veel westerse staatshoofden niet naar de openingsceremonie en sportwedstrijden, onder wie Barack Obama en Angela Merkel.

Politieke leiders en staatshoofden die wel gaan krijgen vaak de opdracht mee hun zorgen uit te spreken over de ontwikkelingen in Rusland. Van deelname aan de Olympische Winterspelen en het bezoeken ervan is in het Westen en door verschillende Russische oppositieleiders een politiek moreel vraagstuk gemaakt.

De dreiging met vormen van politieke boycots vanuit het Westen heeft ook direct enkele resultaten gehad. Zo werden de oligarch Michail Chodorkovski en zijn rechterhand Platon Lebedev, Nadezjda Tolokonnikova en Marija Aljochina van Pussy Riot en de 30 gevangen activisten van het Greenpeace-schip Arctic Sunrise in een amnestieronde vrijgelaten vanuit hun strafkampen en huizen van bewaring. Overigens koppelde de Russische regering de amnestie officieel aan de viering van de twintigste verjaardag van de postcommunistische Russische grondwet op 13 december 2013 en niet aan de komende Winterspelen.

Poetin houdt een toespraak

Poetin spreekt op 4 februari tot de leden van het Internationaal Olympisch Comité. Foto: kremlin.ru.

    6.   Medailleklassement
De plaats in het medailleklassement is politiek ook belangrijk: een hoge klassering straalt af op de macht en het imago van een land. Tijdens de Koude Oorlog ging het bij de eerste plaats meestal om een felle tweekamp tussen de twee mondiale supermachten, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie.

In de postcommunistische tijd heeft Rusland op sportief gebied flink veren moeten laten, maar onder meer via hoge prijzengelden voor medailles moet dit verloren terrein weer zo veel mogelijk worden ingehaald. In principe wordt voor een gouden medaille door de Russische staat 100.000 euro betaald (de Olympische Spelen zelf kennen geen prijzengeld), voor een zilveren medaille 62.500 euro en voor een bronzen medaille 40.000 euro. En dat netto.

Sinds de Olympische Spelen in Londen van 2012 wordt er weer in roebels betaald. Omgerekend gaat het om 4 miljoen roebel voor goud, 2,5 miljoen roebel voor zilver en 1,7 miljoen roebel voor brons, maar de koers van de roebel is de laatste weken snel aan het dalen, waardoor het prijzengeld in euro´s snel minder wordt. Waarschijnlijk de hoogste premie voor een gouden medaille wordt door de voormalige sovjetrepubliek Kazachstan betaald, namelijk 250.000 dollar.

Regionale besturen vullen de staatspremie vaak aan als een sporter uit hun regio een medaille wint. Zo verdubbelt de deelrepubliek Tatarstan het prijzengeld van de Russische staat voor zijn deelnemers. Ook het bestuur van de provincie Krasnodar, de regio waarin Sotsji ligt, heeft extra premies voor de twaalf deelnemende sporters uit de eigen regio gereserveerd: 2 miljoen roebel voor goud, 1,5 miljoen roebel voor zilver en een miljoen roebel voor brons. Politiek regionalisme speelt dus ook nog een rol.

Westerse landen keren veel lagere premies voor medailles uit, of zelfs helemaal geen, zoals de meeste Scandinavische landen. Frankrijk bijvoorbeeld betaalt 50.000 euro voor een gouden medaille en Amerika en Duitsland 25.000 dollar en euro. Aan de andere kant kunnen westerse medaillewinnaars makkelijker sponsors aantrekken en sneller lucratieve reclamecontracten afsluiten.

Enkele Russische sportbestuurders en sportjournalisten durven heel stilletjes te hopen op een Russische eerste plaats in het medailleklassement, maar dat lijkt toch vooral een droom te zijn. Er zijn 92 medailleklassementen in Sotsji. De meeste voorspellingen gaan uit van zeven gouden medailles en een vijfde of zesde plaats van Rusland in het medailleklassement, na erkende westerse wintersportlanden als Noorwegen, Amerika, Canada en Duitsland.

Minister van Sport Vitali Moetka hoopt op meer, maar is al tevreden met een vijfde plaats. Slechter dan tijdens de laatste Winterspelen in Vancouver kan eigenlijk niet: toen werd met een elfde plaats in het medailleklassement de slechtste klassering in de Russische olympische wintersportgeschiedenis ooit geboekt. Eén gouden medaille kan al heel veel goed maken en enthousiasme losmaken onder de Russen, namelijk die in het ijshockey.