Immigratie Russen compliceert Poetins imperiale ambitie

Jan Limbeek

Sinds 1975 heeft Rusland - in de sovjettijd de RSFSR - een positief migratiesaldo. De bevolkingsdaling van het onafhankelijke Rusland is voor een aanzienlijk deel gecompenseerd door netto-immigratie. En de bevolkingsgroei van 2009 tot en met 2015 komt hoofdzakelijk door immigratie. Dit lijkt dus heel positief. Maar vanuit de positie van de Russische president Vladimir Poetin heeft immigratie van etnische Russen meer na- dan voordelen.

Er zijn drie soorten immigranten naar Rusland te onderscheiden. De eerst groep wordt gevormd door vluchtelingen, tegenwoordig veelal afkomstig uit Oekraïne. In de eerste elf maanden van 2015 kwamen er officieel 131 duizend Oekraïense vluchtelingen het land binnen. In geheel 2014 waren dit er 94 duizend. In de drie jaar ervoor, toen er nog geen gewelddadig conflict met Oekraïne was, kwamen er elk jaar netto minder dan 40 duizend Oekraïners naar Rusland. Overigens verblijven er ruim een miljoen vluchtelingen uit Oekraïne in Rusland, van wie het grootste deel dus niet geregistreerd is als (tijdelijk) inwoner van Rusland.

De tweede groep immigranten, vooral afkomstig uit voormalige sovjetrepublieken, komt naar Rusland om te werken en geld te verdienen. Vergeleken met hun thuisland zijn de lonen en werkomstandigheden in Rusland, met name in Moskou, riant. Zij spreken in meerderheid gebroken Russisch en doen impopulair of smerig werk. Door de economische crisis is ook dit type werk minder makkelijk verkrijgbaar, waardoor deze groep gastarbeiders kleiner is geworden.

Naast officiële immigratie is er ook illegale immigratie. Ten minste vier miljoen illegale immigranten verblijven in Rusland. De meesten zijn legaal naar Rusland gekomen en niet binnen 90 dagen weer vertrokken. Dit zijn voor het grootste deel eveneens gastarbeiders. Tellen we deze groep mee, dan heeft Rusland naar schatting minimaal vier miljoen inwoners extra. Sommige expert denken dat deze groep veel groter is dan vier miljoen.

Officieel telt Rusland (per 1 januari 2016) 146,5 miljoen inwoners, inclusief de 2,3 miljoen van de Krim. Inclusief de illegale immigranten is dit aantal dus ruim 150 miljoen, meer dan er ooit in Rusland woonden. Voor demografische resultaten van het afgelopen jaar: 2015: opmerkelijk goed demografisch jaar voor Rusland

De derde groep immigranten zijn etnische Russen (Slaven) die in de buurlanden woonden en naar Rusland verhuisden. Toen de Sovjet-Unie in 1991 uiteen viel in 15 onafhankelijke staten, bevonden zich zo'n 25 miljoen Russen buiten Rusland. Velen van hen wilden om een variatie van redenen naar Rusland gaan. Daarom was vooral in de jaren negentig immigratie van deze groep omvangrijk. Poetin zag ze graag komen want, grapte hij, ze waren al geassimileerd voordat ze arriveerden.

Het nadeel van de immigratie van etnische Russen lijkt echter groter voor Poetin dan de voordelen. Hun aankomst in Rusland betekent immers het verminderen van de Russische aanwezigheid in de landen die Rusland omringen. Daarmee vermindert de betekenis van de Russische taal en cultuur. Ook onder niet-Russen is de Russische cultuur belangrijk. En beïnvloeding door Moskou gaat nu eenmaal makkelijker onder gelijkgestemden, in één lingua franca. Als dit niet makkelijk gaat, kan Rusland de aanwezigheid van Russen aangrijpen als excuus om zich in te mengen in de interne aangelegenheden van andere landen. Een voorbeeld van dit laatste is Oekraïne.

Poetin betreurt het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Natuurlijk had ook hij weinig affiniteit met de communistische ideologie, maar het Russische rijk had volgens Poetin niet uiteen hoeven te vallen. Poetin en zijn generatiegenoten stammen uit een tijd dat iedereen nog naar Moskou luisterde. De huidige Russische leiders verlangen terug naar het gezag van vroeger in de verloren republieken. Maar zonder een prominente rol van de Russische cultuur gaat dit heel wat moeilijker. Uit imperiaal belang zou Poetin dus de immigratie van etnische Russen moeten bemoeilijken in plaats van toejuichen.

Centraal-Azië is een van de gebieden waar het verdwijnen van Russen na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie snel is gegaan. Sinds 1991 is het aantal etnische Russen hier gehalveerd. In 2015 woonden er nog 4,7 à 4,8 miljoen.

Centraal-Azië bestaat uit vijf landen die alle deel uitmaakten van de Sovjet Unie: Kazachstan, Kirgizstan, Oezbekistan, Tadzjkikstan en Turkmenistan (waarvan de inwoners overigens geen band hebben met Syrische Turkmenen). De Russische Centraal-Azië-expert Aleksandr Sjoestov beschreef in een artikel in de Nezavisimaja Gazeta van 1 februari 2016 de teloorgang van de Russische aanwezigheid en de daarmee samenhangende verdwijning van de 'Russische wereld'.

In Turkmenistan en Tadzjikistan zijn nauwelijks nog Russen over. In Tadzjikistan waren altijd al weinig Russen te vinden (375.000 aan het eind van de sovjettijd) en na de burgeroorlog die woedde tussen 1992 en 1997 was 80 procent het land ontvlucht. Tegenwoordig zijn er 15 à 20.000 over, nog geen kwart procent van de bevolking. In de census van 2010 waren dit er nog twee keer zoveel: 34,800. Bovendien is het gros van de Tadzjiekse Russen arm en gepensioneerd. Gezien hun leeftijd zijn de nog aanwezige Russen nagenoeg verdwenen over 15 à 20 jaar, stelt Sjoestov.

In het despotische Turkmenistan waren nog 100.000 Russen over, volgens een Russische schatting uit 2008. Nu zijn dit er zeker minder. Bovendien voert het energierijke land een actief anti-Russisch beleid. Zo is er nog letterlijk één school over met een geheel Russischtalig curriculum. Het is bijna onmogelijk om op die school te komen vanwege het grote aantal aanmeldingen. Volgens Sjoestov zijn Tadzjikistan en Turkmenistan feitelijk vrij van Russische cultureel-civiele invloed.

In Oezbekistan zijn er getalsmatig veel meer Russen (500 à 600.000), maar als percentage van de bevolking is het gering: een kleine twee procent. De reductie gaat hard voort. In 2000 woonden er nog 1,2 miljoen Russen in Oezbekistan en in 2006 952.000. De negen jaar vóór 2015 vertrokken er dus zo'n 400.000 Russen uit Oezbekistan (40 procent).

Net als in de bovengenoemde drie landen gaat de afname van het aantal Russen in Kirgizstan snel, met name als gevolg van maatschappelijke instabiliteit: in 2005 en 2010 vonden revoluties plaats en in juni 2010 waren er grootschalige etnische botsingen. Tussen 2009 en 2015 nam het aantal Russen af van 419.600 naar 364.000. Toch blijven er volgens Sjoestov genoeg Russen over om Russische invloed via 'soft power' (mjagkaja sila) te vergemakkelijken.

Ondanks de snelle afname bestaat er in Kirgizstan en vooral in Kazachstan een grote Russische aanwezigheid. Hier heeft de 'Russische wereld' nog toekomst. Niet voor niets zijn dit de enige landen uit de regio die lid zijn van de Euraziatische Economische Unie, de EEU. (Verder zijn Armenië, Wit-Rusland en Rusland lid.) De overige drie Centraal-Aziatische landen maken geen haast zich aan te sluiten bij de EEU, ondanks, zo stelt Sjoestov, de gecompliceerde economische omstandigheden waarin ze verkeren.

Volgens de sovjetcensus van 1970 waren de Russen de grootste bevolkingsgroep in Kazachstan met 43 procent (5,5 miljoen). Inclusief Oekraïners was dit 50 procent. Tien jaar later was het Russische aandeel relatief gedaald naar 38 procent (6,2 miljoen). De census van 2009 vermeldde 3,8 miljoen Russen in Kazachstan. In 2015 waren er nog 3,67 miljoen Russen over, 21 procent van de bevolking. Dit is een vermindering van 128 duizend of 3,4 procent in zes jaar. De Russen wonen vooral in het noorden en oosten van Kazachstan, waar ze respectievelijk de helft en 38 procent van de bevolking vormen.

Juist door die grote Russische aanwezigheid voerde de Kazachse president Noersoeltan Nazarbajev een consequent pro-Russisch beleid. Sjoestov denkt dat hij dit deed omdat de machtselite verregaand gerussificeerd was. Maar de kans is net zo groot dat Nazarbajev inschatte dat de eenheid van het land veel beter gewaarborgd zou zijn met een pro-Russisch beleid. Er waren immers de afgelopen 25 jaar binnen Rusland nogal wat geluiden te horen dat grote delen van Kazachstan eigenlijk bij Rusland hoorden. Aanschurken tegen Rusland kan die geluiden verstommen. Met de recente afschrikwekkende voorbeelden van de Krim en de Donbass, is het nog steeds zaak voor Nazarbajev om een pro-Russisch beleid te voeren.

Zo'n pro-Russisch beleid wordt dus gevoerd vanwege de Russische culturele achtergrond, maar ook vanwege welbegrepen eigenbelang. Maar als het aantal Russen blijft afnemen, kan Kazachstan een eigenzinniger politiek gaan voeren. De Russische bevolking van Kazachstan krimpt overigens traag en bijna alleen vanwege emigratie. Het geboortecijfer in Kazachstan van Russen is bijna gelijk aan het sterftecijfer. In 2015 vetrokken netto 17.500 Russen uit Kazachstan.

Natuurlijk is de prominente aanwezigheid van de Russische taal en cultuur in een land geen vereiste om grote militaire en economische invloed in een land te hebben. Zie bijvoorbeeld Tadzjikistan waar de Russische macht groot is, maar niet dankzij het Russische culturele fundament. Het uitoefenen van invloed is wel makkelijker en natuurlijker als er een gelijkgestemde culturele achtergrond is. De 'Russische wereld' verdwijnt echter als er te weinig Russen overblijven.