Crisis voorbij, maar stagnatie lonkt

Jan limbeek

Het Kremlin wil dat de Russische economie in de nabije toekomst harder gaat groeien dan het wereldgemiddelde. Zonder serieuze hervormingen lukt dit niet. Tenzij de olieprijs ieder jaar, tot het einde der tijden, flink stijgt. Veel Russen gingen er in het verleden vanuit dat dit zou gebeuren. Sinds de val van de olieprijs weet iedereen dat ze hier niet meer op kunnen vertrouwen. De keuze is daarom eenvoudig: hervormingen of stagnatie.

Vanaf de tweede helft van 2012 groeide de Russische economie nog maar langzaam. De voornaamste oorzaken waren de slechte toestand van de wereldeconomie, de corruptie, het gebrek aan hervormingen, de bureaucratie en het grote staatsaandeel in de economie.

Twee jaar later begon de prijs van olie en andere grondstoffen dramatisch te dalen en verscherpte het Westen de sancties die ingesteld waren na Ruslands annexatie van de Krim in maart 2014. De ingestorte olieprijs en de sancties hebben de stagnatie tot crisis gepromoveerd.

Het zou best kunnen dat de olieprijs zich herstelt en dat de sancties opgeheven worden, maar dan nog blijven de structurele oorzaken van het economische kwakkelen gewoon van kracht. Het lijkt erop dat president Vladimir Poetin zich dit realiseert en daarom de onversneden liberaal Aleksej Koedrin heeft aangesteld om economische hervormingen te plannen.

In 2015 kromp de economie met 3,7 procent. Mogelijk blijft de krimp tot dat jaar beperkt, want alle indicatoren wijzen op herstel van de economie. De meeste Russische en internationale instituten hebben hun economische prognoses in het voorjaar opwaarts bijgesteld en verwachten in ieder geval economische groei in Rusland in de tweede helft van 2016. Gezien de positieve indicatoren in het voorjaar van 2016, zijn verdere meevallers goed mogelijk, mits een dramatische val van de olieprijs of andere ramp uitblijft.

Positieve signalen
De meeste signalen duiden op economische groei. Er zijn enkele minder positieve indicatoren en interpretaties, maar er is veel ruimte voor optimisme. In volgorde van belangrijkheid volgt onderstaand een bespreking van vier gunstige tekens: de PMI, de financiële stabiliteit, de industriële groei en de olieprijs.

PMI
Een veelzeggende indicator voor de economische ontwikkeling is de Purchasing Managers Index (PMI) van de dienstensector en fabricanten. Deze geeft aan of managers meer orders en werkgelegenheid verwachten. Een score van boven de 50 betekent groei.

De afgelopen maanden liet de index een voortdurende toename zien, maar pas in juni kwam de score in de industrie (goederenfabricage, zie onder) boven de 50 uit: 51,5. Dit is de hoogste score sinds november 2014, toen de industriële productie inderdaad groeide.

De PMI in de dienstensector liet in mei al groei zien (51,8) en steeg in juni tot het hoogste niveau in 39 maanden: 53,8. De diensten-PMI gecombineerd met de productie-PMI van de goederenfabricage (53,0) geeft de activiteit in de particuliere sector weer. Deze samengestelde productie-PMI stond op 53,5 in juni en op 51,2 in mei. De nevenstaande grafiek toont de samengestelde productie-PMI van de afgelopen 15 jaar.

De grafiek laat zien dat de PMI-index sinds 2002 de economische groei volgt. De stagnatie sinds de tweede helft van 2012 is duidelijk zichtbaar. De huidige economisch resultaten zijn nog niet zichtbaar, maar de gezamenlijke PMI is positief. Dit duidt op economische groei.

Financiële stabiliteit
De netto uitstroom van kapitaal is in de eerste helft van 2016 bijna vijf keer verminderd tot 10,5 miljard dollar. De belangrijkste reden van de uitstroom is de netto terugbetaling van buitenlandse schulden van banken en bedrijven. Tevens worden er meer buitenlandse activa gekocht.

Het overschot op de betalingsbalans verminderde, ondanks de lagere uitstroom, bijna drie keer tot 15,9 miljard dollar (46,5 miljard dollar in de eerste helft van 2015). Dit komt door onder meer door de kleinere instroom van petrodollars vanwege de lage prijs van olie en andere grondstoffen.

De export-inkomsten zijn dus gedaald. Tegelijkertijd is de import toegenomen. De grote waardestijging van de roebel, die in februari 2016 begon en in juli 2016 nog steeds voortgaat, maakt importgoederen minder duur. Ondanks de renteverlaging van 14 juni 2016 met een half procent is de inflatie stabiel gebleven en de koers van de roebel zelfs versterkt.

In juni 2016 steeg het reële loon van werknemers ten opzichte van juni 2015 naar schatting met 1,4 procent. Het jaar daarvoor (juni 2014 - juni 2015) daalde het reële loon met 8,6 procent.

Industriële groei
De groei van de industriële productie gaat steeds sneller: in april, mei en juni bedroeg de groei ten opzichte van een jaar eerder respectievelijk 0,5, 0,7 en 1,7 procent. De groei in het tweede kwartaal was 1 procent en in het eerste halfjaar van 2016 0,4 procent. Deze groei is hoger dan allerwegen was verwacht. Het Ministerie van Economische Ontwikkeling verwachtte bijvoorbeeld een industriële groei van 0,3 procent in juni.

De groeisamenstelling stemt nog optimistischer. Onder de industriële productie valt niet alleen de 'maakindustrie' (chemie, schoeisel, bewerkte voedingsmiddelen en dergelijke), maar ook de winning van delfstoffen en de nutsproductie (water, elektriciteit en verwarming). In 2015 groeide de delfstofwinning licht (0,3 procent), de nutsproductie daalde een beetje (1,6 procent) en de goederenfabricage kromp flink (5,2 procent), ondanks een meevallend eerste kwartaal van 2015.

In alle vijftien maanden van januari 2015 t/m maart 2016 daalde de goederenfabricage. Sindsdien groeit deze subsector: in april met 0,6 procent, in mei met 0,3 procent en in juni met 1,6 procent.

Olieprijs
Een maand na de Brexit van 23 juni is de olieprijs zo'n tien procent gedaald. Niettemin is de huidige olieprijs nog altijd de helft hoger dan het dieptepunt van 26 dollar voor een vat Russische Oeral-olie op 21 januari 2016. ('Oeral' is enkele dollars goedkoper dan de Europese Brent standaard.) Als de olieprijs niet totaal instort, zoals in de periode van acht maanden vóór februari 2016 het geval was, dan zal die in augustus 2016 het niveau van een jaar geleden ongeveer evenaren.

Aangezien de Russische economie behoorlijk afhankelijk is van de exportinkomsten van olie (en andere grondstoffen) en de groeimodellen uitgaan van een lagere Oeral-olieprijs, zijn meevallers waarschijnlijk. Mits de olieprijs niet veel verder daalt. Het Ministerie van Economische Ontwikkeling verwacht bijvoorbeeld een krimp over geheel 2016 van 0,2 procent, als de gemiddelde Oeral-olieprijs 40 dollar per vat is.

Structurele hervormingen
Het lijkt er dus op dat de economie vanaf de tweede helft van 2016 weer gaat groeien. De meeste instituten nemen aan dat die groei onvoldoende zal zijn om de economische teruggang van de eerste helft van 2016 te compenseren. Het is dus twijfelachtig of over geheel 2016 er sprake zal zijn van economische groei. Voor 2017 is er geen twijfel en voorspelt iedereen groei.

Maar gezien de structurele problemen van de Russische economie zal de groei niet groot zijn. Mogelijk niet eens in geval van grote economische hervormingen omdat het volgens de vader van de Russische markteconomie, wijlen Jegor Gajdar, vijf jaar duurt alvorens hervormingen vruchten afwerpen. Zonder sancties en de lage olieprijs keert de Russische economie terug naar een groei van iets meer dan een procent, zoals in 2013 het geval was: 1,3 procent.

De presidentiële Economische Raad is ingesteld om na te denken over noodzakelijke economische hervormingen. Zo'n adviescollege kan heel goed een vegeterend leven leiden, ware het niet dat in mei 2016 zwaargewicht en voormalig Minister van Financiën Aleksej Koedrin tot (mede-) voorzitter werd benoemd.

Koedrin is er de man niet naar om zich te laten benoemen in een symbolische functie. Hij heeft zeer waarschijnlijk de verzekering gekregen van Poetin dat er serieus naar zijn plannen gekeken zal worden. Bovendien is het bekend dat Poetin hartelijk met de liberaal Koedrin omgaat. Poetin zal dus goed luisteren naar zijn adviezen.

Op de bijeenkomst van de Economische Raad op 25 mei 2016, de eerste in drie jaar, zei Poetin dat de economische groei 'rond de nul' zal schommelen als er geen nieuwe groeimethoden worden gevonden. Maar dit besef wil natuurlijk niet zeggen dat er ook actie wordt ondernomen.

Hollandse ziekte
Vóór 2014 was ook, tot vervelends toe, te horen dat de Russische economie zich zou moeten diversifiëen om de afhankelijkheid van grondstoffen, zoals olie, te verminderen. Er gebeurde echter weinig. Al moet er eerlijkheidshalve bij gezegd worden dat diversificatie erg moeilijk is zolang de prijzen van grondstoffen hoog waren vanwege de Hollandse Ziekte. De huidige lage prijzen bieden dan ook een unieke kans om de economie om te vormen.

De Hollandse Ziekte is belemmering van de ontwikkeling van de eigen economie door een dure nationale munt vanwege de toestroom van grondstoffengeld. Er wordt ook wel gesproken van een resource-curse: het lijkt prettig om veel grondstoffen te hebben, maar de prijs hiervan is dat de ontwikkeling van de economie achterblijft. Andersom werkt dit ook: als de prijs van grondstoffen veel lager is dan in het verleden, dan biedt dit kansen voor ontwikkeling van de economie.

De opdracht voor Koedrin en zijn economische raad is om te onderzoeken hoe Rusland een jaarlijkse economische groei van ten minste vier procent binnen vijf jaar kan bereiken. Maar eigenlijk is dit allang bekend. Een greep. De rechtspraak moet onafhankelijk worden, de machtsorganen betrouwbaarder, het aandeel van staatsbedrijven in de economie kleiner door privatiseringen, minder bureaucratie, onderwijsuitgaven moeten stijgen, evenals investeringen in de infrastructuur, het pensioenstelsel moet versoberd worden. In het verleden zijn vele hinderpalen geïdentificeerd en het opruimen ervan besproken, maar het lukte zelden om ze aan te pakken.

De macht van Koedrin berust op zijn hartelijke band met Poetin. Maar hij bekleedt geen enkele functie die zelf invloed genereert: hij is geen premier, minister of hoofd van een belangrijke instelling, zoals de Centrale Bank van Rusland. Dit zou in de (nabije) toekomst kunnen veranderen. Maar zolang hij geen invloedrijke positie heeft, kan hij het beleid niet veranderen.

Om deze twee redenen - het continue falen van de uitvoering van hervormingsplannen en gebrek aan eigen invloed - zou Koedrin niet optimistisch kunnen zijn over het slagen van zijn economische plannen. Toch ziet hij op de een of andere manier lichtpuntjes, want anders zou hij zijn naam nooit aan de Raad verbonden hebben. Maar welke?