De presidentsverkiezingen in Rusland: terugblik en vooruitblik

René Does

De Russische presidentsverkiezingen van 18 maart 2018 leverden een klinkende overwinning voor Vladimir Poetin op. Hij behaalde het beste resultaat in al de verkiezingen die hij tot nu toe heeft gewonnen.

Het verkiezingsresultaat levert een rijtje - deels verrassende - conclusies op en spoort aan tot een eerste voorzichtige vooruitblik, want volgens de huidige Russische Grondwet waren de presidentsverkiezingen van 18 maart de laatste waarvoor Poetin zich kandidaat mocht stellen.

Terugblik
De conclusies die over de uitslag kunnen worden getrokken zijn de volgende:

• Poetins verkiezingsstrategie om zich als onafhankelijke kandidaat en vader des vaderlands die boven de partijen staat te presenteren, is een zeer effectieve geweest. Ze onderstreept bovendien nogmaals het sterke personalistische karakter van de Russische politiek.
  Het belangrijkste thema om de kiezers te mobiliseren, namelijk de geopolitiek, heeft eveneens gewerkt. Poetins verkiezingscampagne had een sterk militaristische toon, met het beeld van Rusland als vesting die door buitenlandse vijanden wordt belaagd.
• Ook de gewenste hoge opkomst werd bereikt, hoewel de geplande 70 procent opkomst niet helemaal werd gehaald. Voor de opkomst werd alles uit de kast gehaald om de kiezers naar de stembus te lokken. Zoals in de sovjettijd werd van de verkiezingsdag een feestdag gemaakt bij de stembureaus. Hedendaags waren de selfiewedstrijden onder stemmers.
  Ook de door het Ministerie van Bouwzaken geïnitieerde interviews onder stemmers over de verfraaiing van hun stad binnen het kader van het landelijke project 'Vorming van een comfortabel stadsmilieu' lijkt te hebben gewerkt. Er werden 16 miljoen kiezers geïnterviewd, ofwel 22 procent van het totaal aantal stemmers. De politicoloog Ernest Staratelev vertelde op 23 maart tegen het dagblad Kommersant dat deze interviews 7 procent aan de opkomst hebben bijgedragen. Of zo'n intensieve opkomstcampagne nog eens kan worden herhaald, is sterk de vraag.
• De stelling dat Poetin in de 'twee hoofdsteden' Moskou en Sint-Petersburg naar verhouding de minste steun geniet en het laagste scoort, werd op 18 maart gelogenstraft. In Moskou won Poetin 70 procent van de stemmen en in Sint-Petersburg 75 procent. Beide steden pasten deze keer in het gemiddelde stemgedrag in het Europese deel van Rusland.
  Opvallend genoeg deed Poetin het deze keer regionaal het slechtst in het Verre Oosten van Siberië, met in de deelrepubliek Jakoetië de laagste uitslag: daar stemde 64,4 procent van de kiezers voor Poetin en 27 procent voor de communistische kandidaat Pavel Groedinin.
• Ook de verwachting dat jongere kiezers veel minder voor Poetin zouden stemmen of eerder dan ouderen verstek zouden laten gaan, kwam niet uit. Jongere kiezers in de leeftijdsgroep 18-34 jaar kwamen zelfs ietsje meer op dan hun oudere landgenoten, zo meldde de Nezavisimaja Gazeta op 23 maart. Jongere kiezers stemden ook in grote meerderheid op Poetin, namelijk 67,9 procent, hoewel dit wel wat lager lag dan onder de 35- tot 59jarigen (73,5 procent) en het 'bejaarde' electoraat van 60plussers (81,5 procent).
• Een verliezer van de verkiezingen die niet deelnam is oppositiepoliticus Aleksej Navalny. Zijn vooral door jongeren bezochte protestdemonstraties tegen het Poetin-bewind uit het voorjaar en de vroege zomer van 2017 lijken een tijdelijke oprisping van jongerenprotest te zijn geweest. Ook zijn oproep tot een kiezersstaking op 18 maart heeft gezien de relatief hoge opkomst geen succes gehad.
  De politicoloog Andrej Koljadin vertelde op 19 maart aan de Nezavisimaja Gazeta dat Navalny's oproep tot een boycot van de presidentsverkiezingen door slechts 2,3 procent van de stemgerechtigden actief werd gesteund. Het is natuurlijk te vroeg om Navalny als oppositieleider af te schrijven, maar de slag rond de laatste presidentsverkiezingen heeft hij verloren.

Andere kandidaten
De grote winst van Poetin betekent dus ook dat de zeven andere kandidaten het - zoals verwacht - niet goed hebben gedaan. Hebben zij nog politieke toekomst in Rusland?

Allereerst de minimale uitslagen van de nationalist Sergej Baboerin en de communist Maksim Soerajkin. Radicaal nationalisme is geen winnende strategie, omdat 'de bescherming van nationale belangen', zoals bij Poetin, altijd een programmapunt van de kandidaat van de macht zal zijn in Rusland. Dit verklaart ook waarom oude rot Vladimir Zjirinovski als winnaar van de derde plaats relatief ver achter bleef bij de nummer 2, Pavel Groedinin. Het naar stalinisme neigende communisme van Soerajkin is iets wat de Russen duidelijk niet meer wensen voor hun land.

Het intellectueel verstandige liberalisme van MKB-kandidaat Boris Titov en de links-liberale Grigori Javlinski is ook geen stemmentrekker in Rusland. Ook zij behaalden minieme resultaten: respectievelijk 0,8 en 1,1 procent. Dat zij voor de verkiezingen een modieus baardje lieten groeien, heeft niet geholpen.

Daarnaast lijken Zjirinovski (71) en Javlinski (65) door hun hogere leeftijd nu hun laatste kans op een goed resultaat te hebben gehad. Verder is het de vraag in hoeverre hun partijen, de Liberaal-Democratische Partij van Rusland (LDPR) en Jabloko, hun toekomstige vertrek uit de politiek zullen overleven.

De hervormingsgezinde kandidaat Ksenija Sobtsjak voerde als kandidaat 'tegen allen' de felste oppositie. Ze won 1,7 procent van de stemmen. Als haar kandidatuur geen eenmalig 'project' is geweest en zij door wil zetten in de politiek, geven politieke commentatoren Sobtsjak wel toekomst. Onder de jongere kiezers haalde zij 6,4 procent de stemmen. In Moskou kreeg Sobtsjak 4,1 procent van de stemmen en in Sint-Petersburg 4,3 procent. Jongere kiezers in de grote steden vormen de belangrijkste electorale vijver waarin zij moet vissen.

De eerste stap voor een politieke vervolgcarrière heeft Sobtsjak inmiddels gezet: samen met de liberale Moskouse oppositiepoliticus Dmitri Goedkov heeft zij op basis van Burgerinitiatief, de partij namens welke zij deelnam aan de presidentsverkiezingen, de Partij voor Verandering opgericht. Niettemin stellen Russische politieke commentatoren dat een liberaal en hervormingsgezind pro-Europees politiek programma, zoals Sobtsjak en Goedkov dit voorstaan, in Rusland in het gunstigste geval 15 tot 20 procent van de stemmen kan opleveren.

De kandidaat van de Communistische Partij van de Russische Federatie (KPRF), Pavel Groedinin, werd tweede met 11,8 procent van de stemmen. Dit was een herstel van de grote dip in de kiezersgunst voor de KPRF tijdens de laatste Doemaverkiezingen van december 2016 (9,3 procent), maar een lager resultaat dan zijn voorganger Gennadi Zjoeganov als partijkandidaat had gehaald bij alle voorgaande presidentsverkiezingen waaraan hij deelnam (respectievelijk 40,3, 29,2, 17,7 en 17,1 procent in de verkiezingen van 1996, 2000, 2008 en 2012).

In een interessante beschouwing in de Nezavisimaja Gazeta van 16 maart stelde de bekende communistische politicoloog Boris Kagarlitski dat Groedinin de presidentsverkiezingen heeft gebruikt als springplank voor een zakelijk geïnspireerde politieke vervolgcarrière als gouverneur van de provincie Moskou, waar hij directeur is van de Lenin-sovchoz. 'Een presidentscampagne gebruiken om je eigen positie te versterken in komende regionale verkiezingen is echt specifiek Russisch', aldus Kagarlitski.

Vooruitblik
De grote winst van Poetin voor zijn laatste zittingstermijn is niet alleen de afsluiting van een actuele campagne, maar ook de onvermijdelijke start van een discussie over zijn laatste termijn en zijn opvolging.

In een eerste commentaar op de verkiezingsuitslag stelde de redactie van de Nezavisimaja Gazeta op 20 maart dat Poetin in zijn laatste termijn deels de agenda van de liberale oppositie zal moeten overnemen. 'In het kader van de werkelijke beleidsagenda is de belangrijkste bedreiging voor Rusland niet het Amerikaanse anti-raketsysteem, maar de economische en technologische achterstand ten opzichte van de leidende landen in de wereld.' Meerdere commentatoren denken dat de hoofdopdracht voor Poetin in zijn laatste termijn is om modernisering en sociale en economische bescherming voor de zwakke groepen in de samenleving te verbinden.

Dit is ook de mening van politiek commentator Andrej Kolesnikov van de nieuwssite Gazeta.ru. Op 20 maart schreef hij dat Poetin in eerste instantie geleidelijk zal worden opgevolgd door een hele generatie, namelijk die van jongere Russen. Poetin heeft zelf ook wel eens gezegd dat zijn opvolger 'jong, maar gerijpt' moet zijn.

In deze theorie passen ook de benoemingen van 'jonge technocraten' in de presidentiële administratie en als gouverneurs van Russische provincies van de laatste jaren. Goed mogelijk dat Poetin in 2024 zal worden opgevolgd door een 'jonge technocraat' die nu bij ons nog helemaal niet bekend is.