Wie van de drie in presidentsverkiezingen Oekraïne

René Does

Tijdens de presidentsverkiezingen in Oekraïne op 31 maart 2019 valt er echt iets te kiezen: het aantal kandidaten is groot. Misschien wel te groot. Bovendien is de uitslag nog volkomen onzeker en tamelijk onvoorspelbaar. En omdat de winnaar meer dan de helft van de kiezers achter zich moet krijgen, zal de definitieve uitslag niet eerder dan op 21 april bekend zijn, wanneer de tweede ronde tussen de nummers één en twee van 31 maart zal plaatsvinden.

Uiteindelijk zijn er 39 kandidaten op de kieslijst terecht gekomen. De oudste kandidaat is 74 jaar, de jongste 37 jaar. Er staan vier vrouwen op de lijst. De verdeling van kandidaten namens politieke partijen en onafhankelijke kandidaten is ongeveer fifty-fifty.

Op de lijst van 39 namen, die een stembiljet met een lengte van bijna een meter oplevert, zijn er echter maar drie echte kanshebbers: zittend president Petro Porosjenko, voormalig premier en presidentskandidaat Joelija Timosjenko van de partij Batkivsjtsjina (Vaderland), een van de vier vrouwen op de kandidatenlijst, en acteur, komiek en showman Vladimir Zelenski.

Daarnaast zijn er enkele outsiders, met name Joeri Bojko van het oppositionele en pro-Russische 'Oppositioneel Platform - Voor het leven' en de democratische, hervormingsgezinde en prowesterse kandidaat Anatoli Gritsenko van de partij Burgerlijke Positie. De grote meerderheid van de kandidaten staat voor spek en bonen op de lijst. Ook het politieke landschap van Oekraïne is steeds meer versplinterd.

Daarnaast hebben met name veel kandidaten van partijen zich kandidaat gesteld met latere, voor hen belangrijkere verkiezingen in het achterhoofd, namelijk de volgende Oekraïense parlementsverkiezingen in oktober van dit jaar.

Goloborodko
De presidentsverkiezingen van 31 maart zijn de zevende sinds Oekraïne in 1991 na het uiteenvallen van de voormalige Sovjet-Unie onafhankelijk werd. In al die verkiezingen ging de strijd tussen twee topkandidaten, dikwijls een kandidaat met een meer prowesterse oriëntatie en een kandidaat met een meer pro-Russische oriëntatie.

Op 31 maart zijn er drie hoofdkandidaten, enkele outsiders en een grote groep kansloze kandidaten. Na de eerste ronde gaan de twee winnaars door naar de tweede ronde op 21 april, maar volgens de peilingen zullen de twee winnaars niet of niet ver boven 25 procent van de uitgebrachte stemmen komen.

Gedurende heel 2018 had oudgediende Joelija Timosjenko een grote voorsprong in de peilingen. Bij de vorige twee presidentsverkiezingen was zij ook al een belangrijke kandidaat: in 2010 verloor zij in de tweede ronde van de pro-Russische Viktor Janoekovitsj en in 2014 verloor zij in de tweede ronde van de huidige president, de sterk anti-Russische Petro Porosjenko, die won nadat in de Majdan-revolutie van de winter van 2014 Janoekovitsj door het volk uit zijn met goud behangen paleis was verdreven en Rusland vervolgens de Krim annexeerde.

Timosjenko profiteerde vorig jaar in de peilingen van de ontevredenheid van de Oekraïense bevolking over de nog altijd voortdurende corruptie en sociaal-economische problemen onder Porosjenko. Alle politieke commentatoren stellen echter dat Timosjenko, zoals dat in de sport heet, te vroeg heeft gepiekt.

Bovendien heeft zij een inhoudelijk hoofdthema gekozen dat kiezers niet meteen warm doet lopen, namelijk een hervorming van de grondwet waardoor Oekraïne van een presidentiële republiek in een parlementaire republiek moet veranderen. Wellicht maakt Timosjenko met haar partij Batkivsjtsjina meer kans op een positie als premier na de parlementsverkiezingen in oktober.

Porosjenko, die zich als onafhankelijke kandidaat boven de partijen liet registreren en niet namens zijn partij Blok Porosjenko, is de laatste maanden aan een flink herstel bezig.

Een sterke wijziging en vernieuwing van het politieke landschap voor de presidentsverkiezingen was dat vlak voor Nieuwjaar de jonge Vladimir Zelenski (41) zich kandidaat stelde. Hij is met name geliefd en bekend onder de Oekraïners door zijn hoofdrol in de televisieserie Dienaar van het volk, waarin hij de rol van hoofdpersoon Vasili Goloborodko vertolkt, een gewone onderwijzer die toevallig president van Oekraïne wordt en vervolgens de corrupte en economisch incompetente bestuurdersklasse uitmest.

Voor de tweede ronde worden kortom drie mogelijke combinaties verwacht: Zelenski tegen Timosjenko, Zelenski tegen Porosjenko of Timosjenko tegen Porosjenko. In de eerste twee maanden van dit jaar schommelden zij alle drie zo tussen de 12 en 20 procent in de peilingen.

Volgens de laatste peiling van 25 maart van het meest vooraanstaande opinieonderzoeksbureau van Oekraïne, het Kievse Internationale Instituut voor Sociologie (KMIS), is Zelenski aan het uitlopen. Hij kreeg 32,1 procent van de respondenten die hun keuze hadden bepaald, tegen Porosjenko 17,1 procent en Timosjenko 12,5 procent.

Hoewel Zelenski nu bijna zeker lijkt van de tweede ronde, zijn er toch nog twee factoren die voor hem roet in het eten kunnen gooien. Als eerste de vraag wat de grote groep van nog zwevende kiezers (ruim een kwart) zal stemmen, en als tweede de opkomst. Zelenski is het populairst onder jonge kiezers en dat is een groep waarvan de werkelijke opkomst niet zeker is. Timosjenko daarentegen heeft haar aanhang vooral onder gepensioneerden, en die groep gaat wel trouw stemmen.

Oligarch
Opmerkelijk, maar natuurlijk volkomen verklaarbaar, is dat pro-Russische kandidaten als Joeri Bojko weinig kans maken. Alle drie de hoofdkandidaten zijn voor een prowesterse koers van Oekraïne en meer samenwerking met de Europese Unie en de NAVO.

Onderling zijn er slechts nuanceverschillen, waarbij Porosjenko de radicaalste anti-Russische en prowesterse koers voorstaat. Hij wil (streven naar) het lidmaatschap van EU en NAVO zelfs in de Oekraïense Grondwet laten opnemen.

Hoewel opiniepeilingen laten zien dat de meerderheid van de Oekraïners geen hekel heeft aan Russen, zien zij het militaire conflict tegen de pro-Russische opstandelingen in het oosten van het land als het belangrijkste politieke vraagstuk. Volgens een door de Russische krant Nezavisimaja Gazeta op 21 januari aangehaalde peiling van het onderzoeksbureau Rating werd dit door 72 procent van de respondenten genoemd. De hoge tarieven voor dagelijkse diensten werd door 52 procent genoemd, lage salarissen en pensioenen door 50 procent, corruptie onder de machthebbers door 41 procent en inflatie door 40 procent.

Een pro-Russische positie levert geen winst op. In dat opzicht is de geopolitieke en economische positie van Rusland in Oekraïne sinds de annexatie van de Krim en de burgeroorlog in het oosten van het land verzwakt.

Als tegengeluid van de prowesterse hoofdkandidaten pleiten pro-Russische kandidaten als Bojko voor een neutrale status van Oekraïne in de internationale gemeenschap. Rusland zal tevreden moeten zijn met winst van Zelenski of Timosjenko, die meer dan Porosjenko bereid zijn tot onderhandelen om de onderlinge betrekkingen uit de oorlogssfeer te halen.

Verkiezingsstrijd in Oekraïne is niet alleen open en concurrerend, maar ook hard. Zo zijn alle drie de hoofdkandidaten verwikkeld in breed uitgemeten schandalen: Porosjenko bij berichten over de illegale verkoop van Russische wapens door de onder zijn leiding staande legertop, Timosjenko bij banden met de gasindustrie en de belangrijkste oligarch van het land, Igor Kolomojski, evenals als Timosjenko afkomstig uit de centraal gelegen miljoenenstad Dnepropetrovsk, en Zelenski omdat hij vanuit Rusland geld zou hebben gekregen voor zijn productiebedrijf voor films en theaterstukken.

Commentatoren schetsen Kolomojski als een belangrijke influencer in de coulissen van de Oekraïense politiek. De bezitter van een conglomeraat van industriële, financiële en mediabedrijven en president Porosjenko zijn inmiddels grote vijanden van elkaar geworden.

Algemeen stellen commentatoren dat Kolomojski vanuit risicospreiding zowel Timosjenko als Zelenski als tegenkandidaten van Porosjenko steunt. Zo wordt de serie Dienaar van het volk van Zelenski op de televisiezender 1+1 van Kolomojski uitgezonden.

Een tweestrijd Zelenski-Porosjenko in de tweede ronde lijkt momenteel de meest waarschijnlijke uitkomst van de eerste ronde van de presidentsverkiezingen op 31 maart. Hoewel Porosjenko hierin achterstaat op Zelenski, worden de zittende president in zijn onverwachte inhaalrace toch steeds meer kansen op de eindoverwinning op 21 april toegedicht. Hierbij kan Porosjenko voornamelijk moed putten uit de enkele successen die hij heeft geboekt als president en zijn controle over het staatsapparaat en het verkiezingsproces.

Zo is er op het stembiljet nog een Timosjenko als kandidaat verschenen, namelijk Joeri Vladimirovitsj Timosjenko, naast Joelia Vladimirovna Timosjenko. Kiezers zien op 31 maart twee maal 'Joe.V. Timosjenko' op hun stembiljet. Hoeveel stemmen zal de alternatieve en kansloze Timosjenko halen?

Porosjenko kan bogen op visumvrij reizen naar en van de Europese Unie en de oprichting van een autocefale (zelfstandige) Oekraïens-orthodoxe Kerk, vrij van het gezag van het patriarchaat van de Russisch-orthodoxe Kerk in Moskou, als dingen die hij bereikt heeft. Verder kregen gepensioneerden in maart eenmalig 1.500 eenmalig (circa 500 euro) extra pensioen als 'compensatie' voor achtergestelde pensioenbetalingen uit 2015.

Ook is er inmiddels wettelijk bepaald dat de winnaars van aanstaande zondag voor de tweede ronde verplicht onderlinge televisiedebatten moeten voeren. Verwacht wordt dat nieuwkomer Zelenski in de debatten inhoudelijk door Porosjenko zal worden weggevaagd. In het kamp van Porosjenko is er de hoop dat de Oekraïners uiteindelijk toch voor zekerheid onder Porosjenko kiezen boven onzekerheid onder een 'grappenmaker'.

Ruim 2.000 internationale waarnemers van 15 internationale organisaties als de OVSE en uit 16 andere landen zullen de Oekraïense presidentsverkiezingen controleren. Internationale waarnemers uit Rusland zijn echter niet welkom. Dit geldt ook voor waarnemers van de met Rusland sympathiserende linkse Duitse politieke partij Die Linke.