Edwin Trommelen
Het rijk van de BAM. Mijn reis met de andere Trans-Siberië Express
Gibbon Uitgeefagentschap
Amsterdam 2017
251 blz.
ISBN 9789491363771
€24,95

Monument voor de Bammers

René Does

De Nederlandse slavist Edwin Trommelen heeft 11.596 kilometer per spoor door Rusland gereisd voor zijn nieuwe boek Het rijk van de BAM. Mijn reis met die andere Trans-Siberië Express. Van die 11.596 kilometer gingen er 3.097 over de Bajkal Amoer Magistral (BAM), het onderwerp van zijn boek. De BAM is de spoorlijn in het oosten van Siberië die tussen beginpunt Oest-Koet en eindpunt Komsomolsk na Amoere de rivieren Lena en Amoer met elkaar verbindt en daar enkele honderden kilometers ten noorden van de Trans-Siberië Express loopt.

Net als het mooie reisboek Sovjetistan over Centraal-Azië van de Noorse schrijfster Erika Fatland (zie mijn vorige recensie op deze site), is Trommelens boek een even geslaagd reisboek over een andere 'uithoek' van Rusland en de voormalige Sovjet-Unie, en eveneens een mooie combinatie van reisverhaal, geschiedschrijving en economische en maatschappelijke analyse van de bereisde regio.

Wie de oorspronkelijke Trans-Siberië Express tussen Moskou en Vladivostok aan de Stille Oceaan een avontuurlijke reis vindt die je eens in je leven gemaakt moet hebben, zal na lezing van Het rijk van de BAM de kriebels krijgen om ook die 'andere Trans-Siberië Express' af te reizen.

Voor treinfanaten is dit boek sowieso een must om te lezen. Er zijn weinig landen in de wereld waar zij zo hun hart kunnen ophalen als in het reusachtige Rusland. Naast de oorspronkelijke Transsib en de BAM vertelt Trommelen over de 'Kleine BAM', de 180 kilometer lange verbindingslijn tussen Tynda, het centrale station aan de BAM, en Bamovskaja aan de Transsib, en over de zijlijn AJaM (Amoer Jakoetische Magistral) van Tynda naar het noorden, naar Berkakit voor de ontsluiting van de kolenmijnen van Nerjoengri.

Gewoonlijk lopen de grote spoorverbindingen in Rusland van west naar oost, maar Trommelen heeft tussendoor ook nog een mooie treintip van zuid naar noord in het enorme land, namelijk de 309C van het subtropische Adler aan de Zwarte Zee naar de Arctische kolenstad Vorkoeta, een traject van 4.286 kilometer in drie dagen en zestien uur.

De BAM staat bekend als een sterk ideologisch geïnspireerd 'project van de eeuw' uit de regeringstijd van de communistische partijleider Leonid Brezjnev (1964-1982). Hierbij worden twee hoofdredenen aangevoerd voor de aanleg van de BAM, een economische, namelijk de ontginning van de bodemschatten en andere natuurlijke rijkdommen die ook in dit deel van Siberië ruim voorradig zijn, en een militair-strategische: de BAM moest noordelijker van de Chinese grens lopen dan de zuidelijker gelegen, de Russisch-Chinese grens volgende Transsib en een verbinding maken naar een nieuwe, geheime Arctische zeehaven.

Maar zoals bij bijna alle historische industrialiseringsprojecten in Siberië is ook de start van de BAM verbonden met de Stalin-tijd en omvangrijke dwangarbeid door criminele en politieke gevangenen in strafkampen. Al in 1933 werd er aan de bouw van de BAM begonnen in Stalins Goelag-archipel.

De werkkampen aan de Bam vormden de Bamlag ('lag-' is de afkorting van het Russische lager, dat kamp betekent). Naar schatting hebben tussen de 70.000 en 100.000 gevangenen toen aan de BAM gewerkt. De Tweede Wereldoorlog trok een voorlopige streep door de bouw van de BAM: gelegde rails werden ontmanteld en overgebracht naar het Europese deel van Rusland om dienst te doen bij het front rond Stalingrad.

Pas onder Brezjnev, in 1974, werd er een herstart gemaakt met de bouw van de BAM. Een hoofdrol werd weggelegd voor de Jeugdbond van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie, de Komsomol.

De westelijke helft van de BAM moest worden aangelegd door vrijwilligersbrigades van de Komsomol uit de unierepublieken van de Sovjet-Unie en deelrepublieken en grote steden van de Russische Socialistische Federatieve Sovjet-Republiek (RSFSR). Vooral dit deel van de bouw werd ideologisch zwaar aangezet door het regime. De oostelijke helft werd gebouwd door het leger. Die kreeg daarom veel minder ruchtbaarheid en de bijnaam 'Stille BAM'.

Trommelen hanteert een fijne vertellerstoon. Het boek is ook mooi vorm gegeven. De hoofdstukken zijn gebaseerd op trajectdelen van de BAM en bij ieder hoofdstuk geeft een kaartje van de BAM-regio het afgereisde traject aan. Verder bevat het boek twee sympathieke fotokaternen.

Het hoofddoel van Trommelen is een stem te geven aan de mensen die in de Brezjnev-tijd aan het begin van de BAM hebben gewerkt, de zogenoemde BAMovtsy ('Bammers'). Hij logeerde in homestays bij mensen thuis, met wier hulp hij een rij bouwers van het eerste uur te spreken kreeg. Zo reizende kun je dan bij het ontbijt soms al een borrel ingeschonken krijgen. En als er eens geen homestay in een kleiner stadje was, was er wel een school of het stationsgebouw zelf waar hij kon overnachten.

Trommelen omschrijft de bouw van de BAM als een Russisch koloniseringsproject van het Verre Oosten, van een regio waar ook inheemse volken wonen zoals de Evenken. Misschien was de bouw van de BAM een zeldzaam praktijkvoorbeeld van echt communisme: de jonge Komsomollers voelden zich vrij onder elkaar en werkten gezamenlijk aan een ingewikkeld project van de aanleg van een spoorlijn door dichte taiga en over brede rivieren, bergketens en permafrostbodems, waarbij in de winter de temperaturen makkelijk dalen tot min vijftig graden Celsius. Er ontstond een rijke collectie van BAM-liederen en BAM-gedichten.

Materiële motieven ontbraken trouwens ook niet: de Bammers werden in de regel beter bevoorraad met levensmiddelen dan gebruikelijk in de Sovjet-Unie, kregen 'noordelijke coëfficiënten' op hun loon en een tsjek waarmee ze al na drie jaar werken een auto konden kopen.

Naast de geschiedenis van de BAM filosofeert Trommelen overtuigend over de aard van de Russen, over zijn persoonlijke verhouding tot Rusland, over reizen en over geluksmomenten tijdens reizen, bijvoorbeeld als je op een boomstronk aan de noordkant over het Bajkalmeer uitkijkt.

Verder bevat het boek een schat aan Russische wetenswaardigheidjes, zoals dat een noodrem in Rusland stopkran heet en dronkaards die in de winter buiten doodvriezen 'sneeuwklokjes' worden genoemd, omdat zij met hun weglopende lichaamssappen vastvriezen aan de grond, waarbij zij opgemerkt dat mensen die vlak voor een bevriezingsdood zijn gered dit dikwijls herinneren als een fijne manier om via een gelukzalige roes de dood tegemoet gaan.

Ook de onmetelijkheid van Rusland wordt weer eens voelbaar: de BAM doorkruist een zuidelijk puntje van de deelrepubliek Sacha (even groot als India), een district in de provincie Zabajkalje met de naam Kalarski (anderhalf keer zo groot als Nederland) en loopt over rivieren als de Vitim, 'een joekel van bijna 2000 kilometer die in de Lena uitmondt'.

Tijdens de glasnost onder partijleider Michail Gorbatsjov werd de BAM bekritiseerd als 'een spoorlijn die loopt van nergens naar nergens'. Inderdaad lijdt de BAM-regio al lange tijd onder bevolkingsleegloop, zijn de geplande bevolkingsaantallen uit de Brezjnev-tijd bij lange na niet gehaald, is de economische ontwikkeling van de regio nog nauwelijks van de grond gekomen, ondanks allerlei regeringsplannen hiervoor, en heeft de militair-strategische betekenis (iets meer afstand van China) in de moderne tijd nauwelijks nog waarde. De huidige BAM bedient vandaag de dag vooral zijn eigen voortbestaan als spoorlijn.

De achtergebleven inwoners van de BAM-regio zijn vrijbuiters die van de Siberische natuur, kou en ruimte houden, en van hun moestuinen en van vissen. 'Als er in een BAM-dorp meer dan vijf winkels zijn, is er zeker een bij met visserijbenodigdheden', signaleert Trommelen. Het leven heeft er een sterke mate van autarkie. Bijna zonder uitzondering zijn de Russen die Trommelen tijdens zijn reis ontmoette trotse, hartelijke en gastvrije mensen. 'Russen hechten zich zo snel, aandoenlijk…'

In het nawoord van zijn boek vraagt Trommelen zich af of hij 'een monument voor de Bammers' heeft geschreven. 'Ja, misschien wel', denkt hij zelf. Van mij mag hij hier 'zeker wel' van maken. Trouwens, onderweg wordt Trommelen door de voorzitter van de Vereniging van BAM-veteranen middels de uitreiking van een medaille en een getuigschriftje officieel tot BAM-veteraan benoemd.