Sofi Oksanen
Een bundel haarspelden
Vertaald uit het Fins door Marja-Leena Hellings en Sophie Kuiper
Uitgeverij Ambo|Anthos
Amsterdam 2014
445 blz.
ISBN 9789041423115
€19,99

Verloren tussen Estland en Finland

René Does

Anna, de jonge hoofdpersoon uit Een bundel haarspelden van de Finse schrijfster Sofi Oksanen, lijdt aan boulimia. Deze eetstoornis betekent dat zij permanent bezig is met denken over gevaarlijk en veilig eten, en vreetsessies met eten van veel vettigheid en zoetigheid moet laten volgen door dwangmatig overgeven. De boulimia wordt meer en meer een dagtaak die andere levensactiviteiten steeds sterker naar de zijlijn drukt. Oksanen weet de dwangneurose van een boulimiapatiënt heel overtuigend en invoelbaar neer te zetten.

Het verhaal van Anna wordt in Een bundel haarspelden verweven met twee andere verhaallijnen: dat van haar Estse moeder Kateriina, die begin jaren zeventig met een Finse man trouwt en van sovjet-Estland naar Finland emigreert, en van de familieleden van Kateriina tijdens en na de Tweede Wereldoorlog in Estland.

In deze nieuwe vertaling komt de historische thematiek van Oksanen, zelf een Finse met een Estse moeder, zoals we die kennen uit haar veel geprezen en veel vertaalde roman Als de duiven verdwijnen opnieuw aan de orde, namelijk de problematiek omtrent de Estse nationale identiteit en de complexe geschiedenis van het land van collaboratie met en verzet tegen het nazisme en het communisme. Deze geschiedenis van collaboratie en verzet, die onder de communisten voor veel familieleden dwangarbeid en verbanning naar Siberië betekende, komt terug in de geschiedenis van Kateriina´s Estse familie.

Een bundel haarspelden stamt uit 2003 en is dus al een ouder boek van Oksanen, dat na het succes van Als de duiven verdwijnen nu eveneens vertaald is. En gelukkig maar, want het is ook weer een indrukwekkende roman.

Anna´s eetstoornis wordt voor een belangrijk deel veroorzaakt door de angst van haar moeder dat Estse vrouwen in Finland worden gezien als ´Estisch hoertje´ of ´Russenkut´ (buitenlanders gooien Esten en Russen in het land snel op een hoop). Deze vrees is begrijpelijk, want Estland is voor veel Finse mannen een plek om aan goedkope drank en goedkope seks te komen. Ook Anna´s vader blijft tijdens zijn huwelijk met Kateriina tijdens werkreizen schuinsmarcheren in Estland en Rusland.

Via haar boulimia wil Anna, worstelend met vragen over haar dubbele Finse en Estische identiteit, met een perfect vrouwenlichaam voor de buitenwereld zowel onbereikbaar als aantrekkelijk blijven: ´Vandaag is werk gelijk aan mooi zijn gelijk aan een lichaam gelijk aan mager zijn.´ De Finse buitenwereld heeft echter geen echte belangstelling voor haar achtergrond of blijft steken in de clichébeelden over Estische vrouwen.

Bijzonder is ook Oksanens stijl. De scenes in het boek zijn kort en hebben een columnachtige stijl. Er zijn nauwelijks dialogen. De historische teksten over de familie tijdens en na de Tweede Wereldoorlog zijn beschrijvend. De andere teksten zijn veelal weergaven van gedachtestromen in de hoofden van Anna of Kateriina.

Wat alles nog gecompliceerder maakt voor Anna en haar moeder is dat, tegenover het Finse beeld van de Esten, Estse emigranten naar Finland in Estland worden gezien als enorme gelukvogels die de communistische ellende en tekorten kunnen ontvluchten en daarom altijd worden benaderd als leveranciers van westerse producten, met een enorm gesleep van cadeautjes en handelswaar richting Estland tot gevolg. Zij voelen zich verloren tussen Estland en Finland: in Finland wordt op ze neergekeken, in Estland worden ze benaderd met een mengeling van bewondering en afgunst. Deze houdingen leiden in beide landen tot een vermoeiende omgang met de buitenwereld en worstelingen met de eigen persoonlijke identiteit.

Het leven van Anna en Kateriina bestaat uit een duizelingwekkende aandacht voor eten, kleren en andere spullen in de kapmaa van Finland en de sotsmaa van Estland, door Oksanen voor de lezer even duizelingwekkend tot leven gewekt. Zoals een bundeltje haarspelden, in sovjet-Estland te koop voor acht kopeken. Na de ondergang van de Sovjet-Unie in 1991 wordt het voor Anna en haar moeder weer makkelijker op en neer te reizen tussen Finland en Estland. Verschillende scenes spelen zich af op de veerboot tussen Helsinki en Tallinn, die voor een belangrijk deel bevolkt wordt door dronken en geile Finse mannen.

Na een heel lang eerste deel volgen op het einde van de roman twee kortere delen. In deel één heeft Anna een relatie met Wolf, een Fin, die echter geen echte belangstelling kan opwekken voor haar Estische achtergrond en eetstoornis. In deel twee en drie heeft zij relaties met twee mannen die dit wel kunnen, Vilen en Kleine Trol. Pas dan durft Anna uit haar schulp te komen. ´Voor het eerst van mijn leven lieg ik niet en verzwijg ik niets. Ik vertel het hele verhaal. Ik ben half Estisch en heb al bijna mijn hele leven een eetstoornis.´

Op het einde van het boek komt Anna tot een soort modus vivendi met haar ´ Heer´, zoals ze haar boulimia noemt. ´Ik moet bestaan, me aanpassen en overleven. Vijftig kilo is overleven.´