Anthony Marra
De tsaar van liefde en techno
Uit het Engels vertaald door Hien Montijn
Uitgeverij De Bezige Bij
Amsterdam/Antwerpen 2016
348 blz.
ISBN 9789023499558
€24,99

Retoucheringen

René Does

In zijn tweede boek, de verhalenbundel De tsaar van liefde en techno, gaat de jonge Amerikaanse schrijver Anthony Marra opnieuw naar Rusland. Terwijl zijn debuutroman Een stelsel van elementaire levensvoorwaarden zich in Tsjetsjenië ten tijde van de burgeroorlog in de periode 1994-2004 afspeelde, heeft Marra's nieuwe boek een veel bredere historische en geografische reikwijdte.

De verhalen beslaan een periode van bijna een eeuw, van de jaren dertig tot de moderne tijd, en spelen zich af in de Siberische industriestad Kirovsk, Leningrad/Sint-Petersburg en opnieuw Tsjetsjenië. De tsaar van liefde en techno wordt gepresenteerd als een verhalenbundel, maar heeft ook het karakter van een roman, want de verhalen verwijzen naar elkaar en versterken elkaar.

Net als in Marra's debuutroman is het geweld in de Russische geschiedenis, politiek geweld en crimineel geweld, een hoofdthema. Geweld dat wordt afgezet tegenover de liefde en schoonheid in de kunst waarnaar de personages in het boek zoeken. Opnieuw levert dit een intrigerende mengeling van grimmigheid en beelden van poëtische schoonheid op.

Retoucheringen spelen een rol in bijna alle verhalen: de historische gewoonte in Rusland om in ongenade gevallen personen van foto's, schilderijen en andere afbeeldingen te verwijderen en deze in de geretoucheerde werken soms te vervangen door oude en nieuwe politieke en maatschappelijke helden.

In het eerste verhaal maken we in het Leningrad van 1937 kennis met de censor Roman Markin. 'Ik ben kunstenaar in de eerste plaats, censor in de tweede,' luidt de eerste zin van het boek. Markin moet zijn broer, die ter dood is veroordeeld wegens 'religieus radicalisme', van afbeeldingen verwijderen. Maar Markin tekent zijn broer weer in op de achtergrond van afbeeldingen waar hij andere ongelukkigen moet verwijderen. Als zijn meerderen erachter komen dat hij een in ongenade gevallen mooie Poolse ballerina niet van afbeeldingen heeft verwijderd, betekent dit ook zijn einde.

De Poolse ballerina blijkt in het tweede verhaal naar de Siberische stad Kirovsk te zijn verbannen, een door de plaatselijke nikkelfabriek vervuilde industriestad, waar haar kleindochter, de ook mooie Galina, het decennia later tot Miss Siberië schopt en vervolgens met een rijke Moskouse oligarch trouwt.

In deze grauwe stad, waar de inwoners een bos aanleggen van metalen bomen die nooit hun bladeren verliezen, het 'Witte Woud', maken we verder kennis met andere hoofdpersonages in verhalen, onder wie Kolja, crimineel en contractsoldaat in Tsjetsjenië, en de internetbruid Lydia. In Tsjetsjenië wordt Kolja gevangen genomen door Tsjetsjeense rebellen en gevangen gehouden aan de voet van een berg, die het onderwerp is van een klassiek Tsjetsjeens schilderij.

Evenals Marra's debuutroman wordt de nieuwe verhalenbundel gekenmerkt door een zekere mate van afstandelijkheid en intellectualisme. Marra toont opnieuw grote kennis van de Russische en sovjetgeschiedenis, waardoor je als lezer het gevoel krijgt een gediplomeerde Ruslanddeskundige te lezen, die zich - geslaagd! - aan literatuur waagt.

In het dankwoord op het einde van het boek haalt Marra een flinke lijst wetenschappelijke standaardwerken over Rusland en de voormalige Sovjet-Unie aan die hem als documentatie hebben geholpen bij het schrijven, waaronder Gulag: A History van Anne Applebaum en The Commissar Vanishes: The Falsification of Photographs and Art in Stalin's Russia van David King.

De beste verhalen in het boek zijn die waarin het afstandelijke en intellectualistische naar de achtergrond verdwijnt en vooral Marra's literaire verbeelding excelleert. Deze staan met name in het midden van het boek, met voor mij als hoogtepunt het indringende verhaal 'Wolven in het Witte Woud' over Vera uit Kirovsk, die door eigen toedoen zowel haar moeder als haar dochter verliest.

Nog een vorm van continuïteit met de debuutroman zijn de citaatwaardige en tot denken aanzettende inzichten en aforismen, die ook in De tsaar van liefde en techno door het hele boek veelvuldig voorkomen, zoals 'Mensen die het makkelijk hebben vertellen je altijd hoe moeilijk ze het hebben'. Of deze over de Amerikaan die met internetbruid Lydia uit Kirovsk trouwt: 'Hij is een pionier. Over een paar jaar staan we allemaal voor schut op internet.'