De penduledemocratie van Polen

door Malgorzata Bos-Karczewska

'Alle Poolse regeringen hebben het beleid gevoerd dat door Solidarnosc in 1989 werd ingezet', zegt de bekende Poolse politicus en historicus Bronislaw Geremek. In dit tweede en laatste deel van het interview met Geremek worden de recente politieke ontwikkelingen in Polen besproken.

Polen wordt gezien als een penduledemocratie. In de laatste tien jaar kwamen steeds andere partijen aan de macht: in 1993 de SLD, in 1997 de AWS en nu in 2001 alweer de SLD. Pijnlijk is dat de Solidarnosc partijen - AWS en UW - nu zelfs niet in de Sejm, het Poolse parlement, vertegenwoordigd zijn. Hoe verklaart u dat?
'De karakterisering van Polen als penduledemocratie onderschrijf ik. De omwenteling van het communistische systeem in 1989 is onherroepelijk. Daarna hebben alle regeringen ongeacht de politieke kleur, het beleid gevoerd dat door Solidarnosc werd ingezet, namelijk de opbouw van de democratie en een markteconomie. Dat was mogelijk omdat ook de SLD, die wortelt in de PZPR (de Poolse Verenigde Arbeiders Partij, de communistische partij - MBK), democratie, markteconomie en particulier eigendom heeft erkend.
Ik betreur het zeer dat de Solidarnosc-partijen door de laatste verkiezingen van afgelopen september uit de Sejm zijn verdwenen. Dat kwam omdat we de Polen niet konden overtuigen van de noodzaak van een verder 'de broekriem aanhalen'. Politici hadden onvoldoende oog voor de psychologische factor, van de verwachtingen in de samenleving.
Na de omwenteling hadden de Polen de hoop dat met de vrijheid niet onmiddellijk, maar toch vrij snel de welvaart zou komen. Daarom kreeg de eerste democratische regering van Tadeusz Mazowiecki het groene licht voor ingrijpende hervormingen. Prompt daarna (als gevolg van de schoktherapie van Leszek Balcerowicz - MBK) is het bestaansniveau in 1990 met 20 procent gedaald.
Nu, elf jaar later, konden we de Polen van deze noodzaak - pijn lijden voor een betere toekomst - niet meer overtuigen. Beide Solidarnosc-partijen zijn in deze verkiezingen afgestraft door de kiezer. Alleen een nieuwe politieke vlag bood nog soelaas. Twee nieuwe politieke partijen zijn ontstaan - het Burger Platform (PO) uit onder andere de liberale vleugel van de UW en Recht en Rechtvaardigheid (PiO) uit de AWS.'

U spreekt van onbevredigde verwachtingen van de burgers, maar de lage opkomst bij de verkiezingen de laatste tien jaar is eerder een teken van afkeer van de Polen van de politiek. Men keert de politiek de rug toe vanwege de permanente ruzies, de affaires en omdat politici hun verkiezingsbeloftes niet nakomen. Hebben de politieke elites misschien ook een bijdrage aan de penduledemocratie?
'Ten tijde van het communistische regime was de opkomst zeer hoog, meer dan 90 procent. In het begin kwam dat door vervalsingen en later door dwang: als je niet naar de stembus ging, dan kreeg je geen paspoort of geen promotie. Sinds de omwentelingen beschouwen de Polen het juist als hun nieuw verworven vrijheid om niet naar de stembus te gaan. De lage opkomsten die we in Polen de laatste tien jaar meemaken zijn op het niveau van de Verenigde Staten.
U hebt gelijk. Er is sprake van onverschilligheid van de Polen jegens het politieke leven. Dat zien we terug in de opiniepeilingen. Dat komt ook omdat corruptie een wijdverspreid verschijnsel is. De taak van politici is om mensen aan te spreken.'

Hoe ziet u de toekomst van uw eigen partij UW, tegenwoordig buiten de Sejm? 'In de komende lokale verkiezingen, die waarschijnlijk in het voorjaar van 2002 gehouden worden, gaat de UW met verschillende partijen coalities aan. We moeten laten zien dat Polen de UW nodig heeft.
Op nationaal niveau heeft de UW in de laatste parlementaire verkiezingen meer dan 3 procent van de stemmen behaald. Dat is genoeg om volgens de Poolse wetgeving in aanmerking te komen voor subsidies voor politieke partijen en dat geeft ons ook het recht op televisie-uitzendingen voor politieke partijen. De UW staat nu voor twee uitdagingen: ten eerste werken vanaf de basis om het vertrouwen te herstellen. Ten tweede het opbouwen van het sociale imago van de UW.'

Dat wordt zeker makkelijker sinds afgelopen voorjaar de liberalen - Donald Tusk, Janusz Lewandowski en anderen - de UW hebben verlaten voor het Burger Platform?
'Ja, maar de UW is en blijft een sociaal-liberale partij. De dogmatische liberalen zijn weg. Dat helpt ons het sociaal gezicht van de UW op te bouwen.
Tot nu toe zijn we geassocieerd met het begrotingsbeleid van het ministerie van Financiën (van Leszek Balcerowicz, de man van de schoktherapie in de periode 1990-1992 en later voorstander van koude sanering; Geremek volgde in 2000 Balcerowicz als partijvoorzitter op - MBK). We moeten ons op mensen gaan richten en hun problemen. De UW heeft een rol te spelen in Polen, ik ben daarvan overtuigd.'

Als we naar het politieke spectrum van de Sejm kijken zien we aan de linkerkant de sociaal-democraten van de SLD, rechts veel partijen en in het midden eigenlijk niets.
'Nou, zo erg is het niet. In het midden treffen we de PiO en het PO aan. Wat meer verontrust is de komst in de Sejm, voor het eerst in de naoorlogse geschiedenis van Polen, van twee extreemrechtse partijen. Ik heb het over Zelfverdediging (Samoobrona) van Lepper en de LPR van Macierewicz. Ik noem ze 'anti-staatpartijen'.
Lepper heeft altijd de staat aangevallen en zijn instituties; hij lapt de wet aan zijn laars. Hiermee zijn we overigens niet uniek in Europa. Kijk naar de populariteit van het Front National in Frankrijk, het Vlaams Blok in België of de ÖVP van Jörg Haider in Oostenrijk.'

Beide partijen samen hebben bijna 20 procent van de stemmen in de Sejm. Nu kunnen ze makkelijk hun ideeën via de televisie ventileren. Dat betekent meer polarisatie en een moeizame weg naar de toetreding tot de EU?
'Als we in Polen uit de Europese ervaring een les willen trekken, dan luidt die mijn inziens: je kunt dergelijke populistische stromen indammen als ze zwak zijn. Het is een illusie dat je deze krachten kunt civiliseren, zoals sommigen nu in Polen denken.
Ik keur het af dat de SLD Lepper tot vice-voorzitter van de Sejm heeft benoemd. Dat is een soort latente instemming. Hopelijk gaan andere oppositiepartijen zich mobiliseren tegen Lepper. Dan is een grote botsing denkbaar. Maar we moeten ook niet dramatiseren; in Oostenrijk maakt de partij van Haider zelfs deel uit van de regering.'

Maar met permissie: de regering-Buzek waarvan u deel uitmaakte, heeft niets gedaan om Lepper aan te pakken. Er zijn vele processen aangespannen en zelfs arrestatiebevelen uitgevaardigd, maar zonder het beoogde resultaat. Waarom heeft de regering-Buzek zich zo tolerant opgesteld?
'Dat was precies een van de redenen waarom de UW medio 2000 uit de regering is gestapt. We waren tegen het tolereren van de vijanden van tolerantie. Helaas konden we als kleine coalitiepartner onze partner niet overtuigen. Tegen dit soort mensen moet je een helder en eenduidig beleid van intolerantie voeren.'

In de Sejm hebben we een tweede extreem rechtse partij, de LPR (Liga van de Poolse Gezinnen). In Polen heb ik onlangs uit de mond van de schrijver Pawel Huelle de volgende kwalificatie van de LPR vernomen: dat zijn 'de Poolse mul-talibowie' (Ezel-talibans), een fascistoïde partij die onder de vlag van het Poolse nationale katholicisme gefrustreerde massa's van gelovigen integreert.
'Ik ben het eens met deze beschrijving. LPR intrigeert binnen de Poolse kerk. De Poolse bisschoppen zijn tegen de ideeën van deze partij. Het is zeer verontrustend dat de LPR van Macierewicz uit het niets direct in de Sejm kwam (Zelfverdediging van Lepper, opgericht in 1991, deed in 1993 voor het eerst mee aan de verkiezingen - MBK).'

Radio Maryja fungeert als spreekbuis en financier van de LPR. Hoe komt deze zender aan zijn middelen?
'Radio Maryja is een financiële gigant. De radio heeft veel luisteraars en kan zeer handig op de emoties van de gelovigen inspelen. Arme gepensioneerden geven zomaar giften. Ook heeft Radio Maryja kapitaal overgehouden aan de reddingsactie, een collecte, voor het openhouden van de scheepswerf in Gdansk. Dat geld werd namelijk niet besteed en kwam terecht op de rekening van pater Rydzyk, die aan de roer staat van Radio Maryja. Ze gaan nu zelfs een soort media-universiteit oprichten.'

U zei dat de bisschoppen tegen de ideologie van de LPR zijn. Waarom pakken ze pater Rydzyk niet binnen de structuren van de Poolse kerk aan?
'Pater Rydzyk behoort tot de orde van redemptoristen. Als zodanig valt hij onder de competentie van de eigen orde. De bisschoppen zijn dus onmachtig. En pater Rydzyk speelt handig in op deze ambivalente situatie.'

De grote overwinnaar is de SLD, die nu in Polen regeert. In het Westen kan men deze partij niet goed plaatsen. Kranten schrijven ook in Nederland over ex-communisten. In Polen zelf heeft men het over 'beton' of 'post-komuna'. Dat zijn allemaal negatieve aanduidingen. Wat voor partij is de SLD anno 2002? Is het een geverfde rode duivel? Of moeten we de SLD met Labour van Blair, de PvdA van Kok en de SPD van Schröder vergelijken?
'Nu al parallellen trekken met westerse sociaal-democraten lijkt mij te ver gaan. Om bij uw termen te blijven: de SLD is de partij waar 'duivels met engelen vechten'. De SLD heeft zijn wortels in de PZPR en bestaat voor een deel uit de oude apparatsjiks. Daarbinnen heb je nog betonkoppen.
De anderen (de engelen - MBK) zijn degenen die van de SLD een moderne sociaal-democratische partij willen maken. President Kwasniewski, de stichter van deze partij, en ook de huidige leiders van de SLD maken zich verdienstelijk. Maar een gevecht van duivels met engelen is vol van botsingen en de uitkomst is onzeker. Het is nu aan de SLD om Polen de EU binnen te loodsen. De handtekening van SLD-president Kwasniewski en de SLD-premier Miller onder het lidmaatschapsverdrag van Polen en de EU zie ik als onze overwinning. Het Poolse volk zal oogsten.'

Het eerste deel van het interview, over Polen en zijn relatie met de Europese Unie, stond in de hiervoor uitgekomen special Oost-Europa en de Europese Unie.