Rusland in 2011 en 2012 (7): maatschappelijke ontwikkelingen

René Does

De eerste jaren van het tweede decennium van de 21ste eeuw zijn alweer achter de rug. In Rusland zijn 2011 en 2012 twee bijzondere jaren geweest met een piek in aandacht in de winter van 2011 en 2012: de tijd dat er tamelijk onverwacht een sterke oppositiebeweging tegen het bewind van Vladimir Poetin opstond.

Als vervolg op een dergelijke serie op deze site, over de ontwikkelingen in Rusland in het eerste decennium van deze eeuw, start nu een serie over de ontwikkelingen in Rusland in 2011 en 2012. Vanwege de hierboven gesignaleerde piekbeweging zijn deze twee jaren interessant om in één keer te behandelen. De serie werd weer gemaakt op basis van speciale dikke eindejaarsbijlagen van de kwaliteitskrant Nezavisimaja Gazeta (Onafhankelijke Krant), van 30 december 2011 en 29 december 2012.

De redactie van Nezavisimaja Gazeta behandelt in de bijlagen dertien categorieën onderwerpen: algemene ontwikkelingen, politiek, economie, Russische regio´s, ´nabije´ buitenlandse politiek (de veertien andere voormalige sovjetrepublieken die al dan niet lid zijn van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten), ´verre´ buitenlandse politiek (buiten de voormalige Sovjet-Unie), maatschappij, wetenschap, militaire zaken, religie, cultuur, kunst en televisie. De keuzes van de redactie zijn vaak voorspelbaar, maar soms ook onverwacht. Hieronder het zevende deel, over maatschappelijke ontwikkelingen.

2011

1. Corruptie met eindexamens. Tijdens een spontaan persoonlijk onderzoek op 4 augustus van de computerprogrammeur Viktor Simak naar de kansen van een bekende om toegelaten te worden tot de N.I. Pirogov Russische nationale wetenschappelijke medische universiteit (RNIMOe), kwam hij erachter dat de universiteit 600 nieuwe studenten had toegelaten wier toelating niet kon worden onderbouwd door uitslagen van het gemeenschappelijke landelijke eindexamen (EGE) in het middelbaar onderwijs. Simaks bevindingen riepen een brede maatschappelijke discussie op: blijkbaar was het nieuwe EGE, onder meer ingevoerd om corruptie rond de toelating tot hoger onderwijsinstellingen tegen te gaan, ook al weer aangetast door corruptieschema´s.
   De affaire leidde tot het aftreden van de rector van de RNIMOe, Nikolaj Volodin, en nieuwe voornemens bij de regering corruptie harder aan te gaan pakken. Het hoofd van de Onderwijsinspectie, Ljoebov Glebova, gaf een positieve draai aan het feit dat het EGE-systeem ook al weer onder corruptie had te leiden: zij verklaarde dat het openbaar worden van de affaire het nut van het EGE bewees.
2. Gezondheidszorg blijft ´gratis´. Het hele jaar werd er gewerkt aan een nieuwe Gezondheidszorgwet, die per 1 januari 2012 van kracht werd. Verschillende bepalingen van de wet riepen vragen en discussies op. Zoals de bepaling van een verplichte bedenktijd van een week voor zwangere vrouwen die abortus wilden ondergaan in de eerste tien weken van de zwangerschap en van 48 uur in de elfde of twaalfde week van zwangerschap. Dit vanwege het streven om het aantal abortussen in te dammen. Of de bepaling dat het toegestaan werd om scholieren op drugsgebruik te testen.
   Verder werd het recht op ´gratis gezondheidszorg´ verlengd. Er kwamen echter vragen hoe ver dit recht nog zou gaan: welke zorg zou gratis blijven? Slecht de meest elementaire basiszorg, zodat via betaling voor vervolgbehandelingen in de praktijk toch een onvermijdelijke betaling voor gezondheidszorg zou worden ingevoerd?
3. Discussie over nieuwe onderwijsstandaarden. Op 17 februari werden er nieuwe standaarden voor het algemeen vormend onderwijs gepresenteerd via een wet. Leraar Russische taal en literatuur Sergej Volkov startte een landelijke discussie over de nieuwe standaarden door te wijzen op de vakken die verplicht waren voor alle leerlingen van de laatste twee klassen, de tiende en de elfde klas: ´Rusland in de wereld´, basisregels voor een veilig leven, lichamelijke opvoeding en ´de voorbereiding van een individueel project´.
   Waarom werden de vier klassieke vakken in het verplichte onderwijsdeel, wiskunde, Russisch, geschiedenis en literatuur, voortaan keuzevakken? Naar aanleiding van alle opwinding hierover gaf president Dmitri Medvedev opdracht ´helderheid te scheppen in de ontstane situatie´.
4. 

   Minister Golikova ging in mei 2012 deel uitmaken van Poetins presidentiële administratie. Foto: kremlin.ru.

   Dokter Rosjal tegen het Ministerie van Volksgezondheid. Tijdens het Russische Forum van medici op 13 april, en in aanwezigheid van premier Vladimir Poetin, uitte de landelijk bekende arts Leonid Rosjal harde kritiek op het Ministerie van Volksgezondheid en Sociale Ontwikkeling. Rosjal stelde dat er geen medische vakkennis was in de top van het ministerie, de sector onder personeelstekorten leed, medisch personeel te lage salarissen had en het aantal ziekenhuizen in de regio´s werd ingekrompen.
   Als reactie op de kritiek schreef het ministerie aan Poetin een openbare klaagbrief over Rosjal, die op 18 april op de website van het ministerie werd gepubliceerd. Ook minister Tatjana Golikova zou de inhoud van de brief van de afdelingshoofden van het ministerie ondersteunen. Maar Poetin gaf geen enkele reactie op de klaagbrief.
5. Nieuwe regels voor wetenschappelijke onderzoeksfinanciering. In Rusland wordt wetenschappelijk onderzoek gefinancierd op basis van competities voor beurzen binnen landelijke onderzoeksprogramma´s. Omdat deze vorm van financiering onder de nieuwe wetgeving voor openbare aanbestedingen valt, werd ook in het wetenschappelijk onderzoek de laagste prijs het criterium voor het toekennen van aanvragen.
   Dus voortaan was in de wetenschap niet de kwaliteit, maar de prijs van onderzoek doorslaggevend voor het toekennen van onderzoeksgelden. Maar omdat het volgens de wet ook mogelijk was dat in een openbare aanbesteding één aanbieder één voorstel indiende, zou dit tot krachtenbundeling leiden in het wetenschappelijke veld. De wetgeving zou in de Russische wetenschap leiden tot zowel inperking van de concurrentie als tot het opstellen van zo goedkoop mogelijk onderzoeksvoorstellen.

2012

1. Verdeling van hoger onderwijsinstellingen in effectieve en niet-effectieve. In het kader van de verbetering van de kwaliteit en effectiviteit van het hoger onderwijs voerde het Ministerie van Onderwijs en Wetenschap een onderzoek uit naar de effectiviteit van de hoger onderwijsinstellingen in Rusland. De resultaten werden op 1 november bekend gemaakt. Universiteiten en hogescholen die het stempel ´niet-effectief´ kregen, konden op drie manieren hun problemen aanpakken: fuseren met een sterkere partner, het aanstellen van een nieuwe leiding of nieuwe financiering zoeken bij regionale overheden.
   De lijst van ´niet-effectieve´ hoger onderwijsinstellingen riep veel verwondering en reacties op, omdat enkele landelijk gerenommeerde universiteiten en hogescholen erop terecht waren gekomen, zoals de Russische Humanitaire Staatsuniversiteit (RGGOe), het Moskouse Architectuurinstituut (MARChI) en de Staatsuniversiteit voor Bestuurskunde.
   Vaak gingen studenten en docenten van de getroffen universiteiten de straat op om tegen toekomstige fusies te protesteren. Slechts één keer moest het ministerie bakzeil halen: de in gang gezette fusie tussen de Tambov Technische Staatsuniversiteit en de G.R. Derzjavin Tambov Staatsuniversiteit ging niet door.
2. Onduidelijkheid over gratis onderwijs. Het hele jaar was er discussie over de nieuwe Onderwijswet, die op 1 oktober 2010 in eerste versie was ingediend bij het parlement en per 1 januari 2013 van kracht werd. Ouders hadden veel kritiek op de onduidelijke en verhullende taal waarin de wet was gesteld, zoals over het volledig gratis blijven van het algemeen vormende onderwijs en de mogelijke invoering van betaalde onderwijsdiensten.
   ´De openheid van de maatschappij eist van de machthebbers duidelijke formuleringen´, aldus de Nezavisimaja Gazeta. Ouders vrezen de invoering van marktverhoudingen in het onderwijs, terwijl Russen gratis en gelijk toegankelijk onderwijs als een burgerrecht zien.
3. Hoog aantal kinderzelfmoorden. Met name in het begin van het jaar werd Rusland opgeschrikt door een groot aantal zelfmoorden door minderjarigen. Volgens de landelijke kinderombudsman Pavel Astachov pleegden jaarlijks 1.500 kinderen in Rusland zelfmoord en deden nog eens 4.000 minderjarigen een mislukte poging hiertoe. En misschien zou het werkelijke aantal mislukte pogingen nog wel eens hoger kunnen zijn.
   Met 19 tot 20 kinderzelfmoorden per 100.000 inwoners zou Rusland op dit punt koploper in de wereld zijn (het mondiale gemiddelde is zeven kinderzelfmoorden per 100.000 inwoners). Volgens het Openbaar Ministerie waren 62 procent van de kinderzelfmoorden het gevolg van conflicten met ouders en leerkrachten en van armoede binnen gezinnen en 13,6 procent het gevolg van conflicten met leeftijdsgenoten en liefdesverdriet.
   Overigens is er onduidelijkheid over het precieze aantal zelfmoorden door minderjarigen. Het Onderzoekscomité van de politie presenteert lagere cijfers dan Astachov, hoewel ze ook een groei laten zien: 572 zelfmoorden door minderjarigen in 2008, 798 in 2010, 896 in 2011 en 532 in de eerste helft van 2012.
4. Minder drankgebruik. Sinds onder aanvoering van president Dmitri Medvedev vanaf 2009 het alcoholisme werd aangepakt met concrete beperkende maatregelen als een verbod op de verkoop van alcohol in straatkiosken tussen elf uur in de avond en acht uur in de ochtend, is het drankgebruik van de Russen aan het dalen.
   Het percentage Russen dat ´enkele keren per maand´ flink drinkt daalde van 41 procent in 2009 tot 33 procent in 2012. Het percentage Russen dat helemaal niet drinkt, steeg in deze periode van 24 procent naar 33 procent. Deze tendens wordt onderbouwd door de stijgende levensverwachting van Russische mannen in de afgelopen jaren.
5. Godsdienstonderwijs op nucleaire universiteit. Op 15 oktober stemde de wetenschappelijke raad van de vooraanstaande Nationale Nucleaire Onderzoeksuniversiteit (MIFI) in Moskou in met de oprichting van een leerstoel theologie. De invoering van het vak Theologie op de natuurwetenschappelijke universiteit was sterk het initiatief van rector Michail Strichanov, die warme banden met de Russisch-orthodoxe Kerk onderhoudt.
   Veel Russische wetenschappers reageerden bezorgd op het bericht, omdat de nieuwe leerstoel op de MIFI een bedreiging vormde voor het seculiere karakter van het wetenschappelijk onderwijs in Rusland. Volgens de Russisch-orthodoxe Kerk was de oprichting van de leerstoel op de MIFI helemaal niet bijzonder, omdat er inmiddels op bijna vijftig universiteiten in Rusland theologie wordt onderwezen.