Presidentsverkiezingen in Rusland (10): de uitslag

René Does

Hoe dichter de verkiezingsdatum 4 maart 2012 van de Russische presidentsverkiezingen dichterbij kwam, hoe duidelijker het uit de peilingen werd dat Vladimir Poetin in de eerste ronde een meerderheid van de stemmen zou halen. Sterker, zijn winst was in werkelijkheid vaak 4 tot 5 procent hoger dan de peilingen van de grote en bekende opiniebureaus van tevoren aangaven.

Opmerkelijk was dat de 'Grote Drie' van de opiniebureaus - het Levada Centrum, het Russisch Centrum voor de Bestudering van de Publieke Opinie (VTsIOM) en het Fonds van de Publieke Opinie (FOM) - de uitslag van Poetin met 4 tot 5 procent te laag voorspelden. Dit verklaarden zijzelf achteraf uit het feit dat zij weinig peilden op plekken waar de winst van Poetin meestal massaal was, zoals in de etnische deelrepublieken en in de gevangenissen en legergarnizoenen van het land. De kleine bureautjes deden het vaak beter dan de Grote Drie. De beste peilers bleken die van de Russische Staatsuniversiteit voor Toerisme en Dienstverlening, die 0,34 procent naast de uitslag van Poetin zaten.

Een andere bijzonderheid van deze verkiezingen was dat er als reactie op de protesten na de falsificaties tijdens de parlementsverkiezingen van 4 december een enorm circus van verkiezingswaarnemers van voor- en tegenstanders van Poetin werd opgetuigd, verschillende alternatieve 'maatschappelijke kiescommissies' actief waren, zoals Rosvybory van Aleksej Navalny, en de autoriteiten in de meeste kiesbureaus webcams lieten ophangen om te laten zien dat de verkiezingen deze keer wel eerlijk zouden verlopen. In totaal ging het om 180.000 webcams en tegen de één miljoen Russische waarnemers. Er was sprake van een soort 'waarnemersoorlog' tussen de verschillende waarnemersorganisaties.

Een kernbegrip in het handelen van de verschillende waarnemerspartijen was 'legitimiteit'. Voor de aanhangers van Poetin was het belangrijk om een flinke meerderheid van hun kandidaat bevestigd te zien, want dit zou legitimiteit geven aan zijn nieuwe regeertermijn. Voor de tegenstanders van Poetin was het belangrijk om aan te kunnen tonen dat er opnieuw sprake was van grote falsificaties ten gunste van de kandidaat van de macht, omdat dit extra legitimiteit zou verschaffen aan de voortzetting van hun (straat)protesten tegen het regime van Poetin.

Op de avond van de verkiezingen, vlak voor het dichtgaan van de stembussen, presenteerden twee belangrijke maatschappelijke verkiezingsorganisaties uit de oppositie, Golos (Stem) en Burgerwaarnemer, dan ook heel verschillende voorspellingen en exit polls dan de Centrale Kiescommissie (TsIK), die op dat moment 91,33 procent van de uitgebrachte stemmen had geteld (zie tabel 2).

Door berichten en analyses in de media en door vergelijkingen tussen de uitslagen in de regio's van de Russische Federatie en tussen stembureaus binnen de regio's leed het geen twijfel dat de uitslag in een groot aantal regio's en kiesbureaus ten gunste van Poetin was gemanipuleerd. De vraag was: waren die falsificaties zo omvangrijk dat ze de legitimiteit van de winst van Poetin volledig in twijfel trokken? Poetin had immers op de avond van zijn overwinning tegen een massa van 120.000 aanhangers op het Theaterplein naast het Kremlin emotioneel toegesproken dat hij gewonnen had in eerlijke verkiezingen.

Vanwege het ophangen van webcams in de stembureaus was een traditionele en veel gebruikte methode om de uitslag te vervalsen, het in de stembussen gooien van veel extra stembiljetten voor de kandidaat van de macht, veel moeilijker geworden. Het weekblad Novoje Vremja liet in een lang artikel zien dat er dit keer in een flink aantal stembureaus nieuwe vergassingstechnieken werden toegepast, naast het nog steeds (maar minder) voorkomen van extra stembiljetten in de stembussen gooien. Deze nieuwe technieken waren:

1. Kiezers laten stemmen vanaf een spookadres in de wijk van een kiesdistrict. In Russische steden is dit makkelijker te organiseren omdat één straatadres vaak uit meerdere 'huizen' met tientallen woningnummers bestaat.
2. Het oprichten van extra stembureaus op het terrein van een staatsinstelling.
3. Kiezers ingeschreven laten zijn op meerdere kiesbureaus, waardoor ze op de verkiezingsdag in een 'carrousel' verschillende kiesbureaus af moesten.
4. Vervalsing van de uitslagen door medewerkers van de kiesbureaus. Deze praktijk kwam met name in de provincie voor.
5. Ondoorzichtige stemmingen door het extra organiseren van thuisstemmen, stemmen bij volmacht en vroegtijdig stemmen. In totaal ging het om bijna 11 procent van de kiezers. Ook deze praktijk kwam vooral in de provincie voor.

Kortom, Poetin had minder stemmen gewonnen dan de officiële uitslag aangaf, maar hoeveel minder was moeilijk te zeggen. De natuurkundige Sergej Sjpilkin, in Rusland bekend om zijn mathematische analyses van verkiezingsuitslagen, stelde dat Poetin ongeveer negen miljoen 'verdachte' stemmen had gekregen op 4 maart. Volgens Sjpilkin was de opkomst lager dan het officiële opkomstcijfer, namelijk 56 procent in plaats van 64 procent, en had Poetin niet 64,5 procent van de stemmen gekregen, maar 57,5 procent. Dit was dus nog steeds een meerderheid in de eerste ronde.

Ook de grote maatschappelijke kiezersorganisaties Golos en Kiezersliga gaven na de verkiezingen toe dat Poetin in de eerste ronde had gewonnen, hoewel met minder stemmen dan de officiële uitslag, maar dit was niet het geval bij alle kiezersorganisaties, zoals uit tabel 3 blijkt.

Het onderzoeksbureau VTsIOM hield na de verkiezingen een peiling onder de bevolking met de vraag of de uitslag eerlijk, grotendeels eerlijk of niet eerlijk tot stand was gekomen. Van de respondenten zei 44 procent dat de uitslag eerlijk tot stand was gekomen, 34 procent dat er ongetwijfeld oneerlijkheden plaatsgevonden hadden maar dat de uitslag toch de mening van de kiezers weerspiegelde, en 14 procent meende dat de uitslag (de winst van Poetin) niet geloofwaardig was. In totaal erkende 78 procent van de Russische kiezers (44 plus 34 procent) de uitslag. Hoewel het verloop van de verkiezingen door een groot deel van de Russen niet als legitiem werd ervaren, vond de meerderheid van de Russen de uitslag dus niettemin wel legitiem.

Poetin deed het afgelopen keer wel slechter dan in 2004 of Dmitri Medvedev bij de presidentsverkiezingen in 2008. In 2004 kreeg Poetin vier miljoen stemmen meer en Medvedev kreeg in 2008 zeven miljoen stemmen meer dan Poetin nu. Er waren 109,5 miljoen stemgerechtigden. Bij de officiële opkomst van 64 procent won Poetin de stem van 42 procent van de stemgerechtigden. Dus 58 procent van de stemgerechtigden stemde op een andere kandidaat of stemde niet.

In Moskou was de uitslag voor Poetin slechter. In deze politiek belangrijke stad haalde Poetin geen meerderheid, maar bijna 47 procent. In Moskou kreeg Poetin hiermee de steun van maar 27 procent van de stemgerechtigden. In 2004 won Poetin in Moskou nog 68,6 procent van de stemmen en Medvedev kreeg in 2008 in de hoofdstad 71,5 procent van de stemmen.

Ook interessant is het resultaat van Poetin als er op nog lager niveau naar de uitslag wordt gekeken, per regio en per stembureau. Op regionaal niveau won Poetin vooral veel stemmen (soms onwaarschijnlijk veel) in de etnische deelrepublieken en in de armere regio's van Rusland, zoals blijkt uit onderstaande top10 van de regio's waar hij de meeste stemmen won:

1. Republiek Tsjetsjenië: 99,76 procent
2. Republiek Dagestan: 92,84 procent
3. Republiek Ingoesjetië: 91,91 procent
4. Republiek Karatsjajevo-Tsjerkessië: 91,36 procent
5. Republiek Tyva: 90,00 procent
6. Republiek Mordovië: 87,06 procent
7. Autonoom district Jamalo-Nenetsk: 84,58 procent
8. Republiek Tatarstan: 82,91 procent
9. Republiek Kabardino-Balkarië: 77,64 procent
10. Provincie Kemerovo: 77,19 procent

Even interessant is de top10 van de regio's waar Poetin de minste stemmen haalde:

1. Stad Moskou: 46,95 procent
2. Provincie Kaliningrad: 52,55 procent
3. Provincie Kostroma: 52,78 procent
4. Provincie Orjol: 52,84 procent
5. Provincie Vladimir: 53,49 procent
6. Provincie Jaroslavl: 54,33 procent
7. Republiek Karelië: 55,38 procent
8. Provincie Irkoetsk: 55,45 procent
9. Provincie Omsk: 55,55 procent
10. Provincie Chabarovsk: 56,15 procent

Grofweg gezegd kan uit dit lijstje geconcludeerd worden dat Poetin het niet goed deed in rijkere regio's met een hoger opgeleide en meer liberaal ingestelde bevolking en in Siberië en het Verre Oosten. Poetin moet het vooral verontrustend hebben gevonden dat de Moskovieten het minst van hem moesten hebben als president van het land.

De liberale kandidaat Michail Prochorov haalde een goed resultaat, zeker als men bedenkt dat hij laat in de race stapte en niet een echt intensieve verkiezingscampagne voerde. In het algemeen deed hij het goed in de regio's waar Poetin de minste stemmen haalde, zoals blijkt uit de onderstaande top10 van de regio's waar Prochorov de meeste stemmen haalde:

1. Stad Moskou: 19,81 procent
2. Stad Sint Petersburg: 15,48 procent
3. Provincie Kaliningrad: 13,51 procent
4. Republiek Karelië: 12,22 procent
5. Provincie Tomsk: 11,60 procent
6. Provincie Sverdlovsk: 11,46 procent
7. Provincie Moskou: 11,05 procent
8. Provincie Perm: 10,86 procent
9. Provincie Archangelsk: 10,47 procent
10. Autonoom district Nenetsk: 10,04 procent

Hierbij zij nog opgemerkt dat Prochorov volgens de maatschappelijke kiezersorganisaties aanzienlijk meer had gewonnen dan de officiële 7,98 procent, vaak procentueel twee of drie keer zo veel.

Op regionaal en plaatselijk niveau konden er grote verschillen in de steun voor Poetin bestaan op het niveau van individuele stembureaus. Zo ook in Moskou. Hele hoge uitslagen, van in de 80 en de 90 procent, haalde Poetin op stembureaus in legerafdelingen, gevangenissen, ziekenhuizen, bejaardentehuizen en psychiatrische inrichtingen. Maar in de stembureaus in het centrum van Moskou haalde Poetin bijna nergens de 40 procent en bij de drie stembureaus voor de studenten van de Moskouse Staatsuniversiteit moest hij het telkens afleggen tegen Prochorov met respectievelijk 39,63, 40,37 en 40,22 procent voor Prochorov en 32,63, 29,16 en 31,14 procent voor Poetin. In het rijke appartementencomplex Molodjozjny in de Moskouse voorstad Zelenograd won Prochorov ook al met 44,02 procent van de stemmen.

In de bekende geleerdenstad Akademgorodok bij Novosibirsk kreeg Prochorov eveneens meer stemmen dan Poetin: 38,34 tegen 32,57 procent. Zoals de nieuwssite Slon.ru op 12 maart kopte: 'Het gekkenhuis stemt voor Poetin, Akademgorodok tegen hem.' Poetin deed het dus slecht onder intellectuelen, andere hoger opgeleiden en Russen met een hoger inkomen en een meer naar de buitenwereld buiten Rusland gerichte blik.

Tot slot kijken we naar het stemgedrag van de Russische kiezers in het buitenland. Opvallend is dat de uitslag in Moskou en de stemverdelingen binnen Moskou sterk overeenkomen met die onder de Russen in het buitenland, want daar won Poetin in de regel grote meerderheden onder de Russen in derdewereldlanden, terwijl hij het in westerse landen vaak moest afleggen tegen Prochorov.

Zo kreeg Poetin 68,63 procent van de stemmen van de Russen in Afghanistan, 84,43 procent in de Palestijnse autonome gebieden, 72,73 procent in Kameroen, 86,52 procent in Kongo en 66,15 procent in Nigeria. Daarentegen won Prochorov van Poetin in Amerika met 52,41 procent van de stemmen, in Groot-Britannië (57,98 procent), Australië (43,53 procent) en Nieuw-Zeeland (35,14 procent). In de West-Europese landen hielden Poetin en Prochorov elkaar in evenwicht als winnende partijen.