Rusland in 2011 en 2012 (10): religie

René Does

De eerste jaren van het tweede decennium van de 21ste eeuw zijn alweer achter de rug. In Rusland zijn 2011 en 2012 twee bijzondere jaren geweest met een piek in aandacht in de winter van 2011 en 2012: de tijd dat er tamelijk onverwacht een sterke oppositiebeweging tegen het bewind van Vladimir Poetin opstond.

Als vervolg op een dergelijke serie op deze site, over de ontwikkelingen in Rusland in het eerste decennium van deze eeuw, start nu een serie over de ontwikkelingen in Rusland in 2011 en 2012. Vanwege de hierboven gesignaleerde piekbeweging zijn deze twee jaren interessant om in één keer te behandelen. De serie werd weer gemaakt op basis van speciale dikke eindejaarsbijlagen van de kwaliteitskrant Nezavisimaja Gazeta (Onafhankelijke Krant), van 30 december 2011 en 29 december 2012.

De redactie van Nezavisimaja Gazeta behandelt in de bijlagen dertien categorieën onderwerpen: algemene ontwikkelingen, politiek, economie, Russische regio´s, ´nabije´ buitenlandse politiek (de veertien andere voormalige sovjetrepublieken die al dan niet lid zijn van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten), ´verre´ buitenlandse politiek (buiten de voormalige Sovjet-Unie), maatschappij, wetenschap, militaire zaken, religie, cultuur, kunst en televisie. De keuzes van de redactie zijn vaak voorspelbaar, maar soms ook onverwacht. Hieronder het tiende deel, over religie.

2011

1. Bestuurlijke hervormingen in orthodoxe kerk. De Russisch-orthodoxe kerk voerde bestuurlijke hervormingen door. Deze kwamen vooral neer op vergroting van het aantal bisdommen in de loop van het jaar en de vorming van een nieuwe overkoepelende bestuurslaag van mitropolii (bestuursgebieden van een metropoliet).
   Het aantal bisdommen binnen Rusland werd verhoogd met 33, van 71 naar 106, dikwijls door opdeling van bestaande bisdommen. Ook in de andere voormalige sovjetrepublieken werd het aantal bisdommen verhoogd. Boven de bisdommen werd een laag van mitropolii ingesteld, zestien in totaal. Door het hogere aantal bisdommen moest de kerk dichter bij de gelovigen komen te staan. Patriarch Kirill sprak op 19 december over ´geestelijke investeringen´ in de provincie.
   Verder richtte de Synode van de kerk op 22 maart een nieuw bestuursorgaan op: de Hoogste Gyatso Kerkraad van de Russisch-orthodoxe kerk. Hierin hebben de hoofden van de synodale afdelingen zitting. De kerkraad moet de bestuurlijke slagkracht vergroten.
2. Einde van de Tibetaanse theocratie. In maart deed de veertiende Dalai-Lama, Tenzin Gyatso, afstand van zijn gelijktijdige positie van leider van de Tibetaanse regering in ballingschap. De in Amerika wonende jurist Lobsang Senge (43) werd door het Tibetaanse parlement in ballingschap tot de nieuwe premier benoemd. Hoewel Gyatso informeel door zijn aanzien een enorm grote politieke machtspositie behoudt, betekent het besluit niettemin een einde aan de Tibetaanse theocratie.
   De Russische boeddhisten trachtten gebruik te maken van de politieke troonsafstand van de Dalai-Lama om hem eindelijk eens uit te nodigen voor een bezoek aan Rusland. Een verzoek hiertoe van de Sjadzjin-Lama van de deelrepubliek Kalmukkië, Telo Toelkoe Rinpotsje, werd door het Ministerie van Buitenlandse Zaken echter afgewezen.
3. Tataarse moslimgemeenschap verklaart zich onafhankelijk. Het Geestelijk Moslimbestuur van de Republiek Tatarstan (DOeM TR)verklaarde zich op 13 april in de Tataarse hoofdstad Kazan onafhankelijk, dat wil zeggen niet vallend onder de Moeftiraad van Rusland (SMR), het centrale Geestelijke Bestuur van de Moslims van Rusland of de Russische Associatie van Islamitische Overeenstemming. Verder kreeg de DOeM TR een nieuw hoofd: Goesman Ischakov werd vervangen door Ildoes Fajzov.
   Door het besluit zag de SMR het oorspronkelijke aantal moskeeën onder zijn beheer, 2.508, halveren (in Rusland zijn in totaal tussen de 7.000 en 7.500 moskeeën). Ook kleinere regionale moslimorganisaties dan de DOeM TR stapten in de loop van het jaar uit de SMR.
4. Sloop van de Sobormoskee in Moskou. Onder protest van veel moslimleiders in Rusland werd er op 10 september begonnen met de sloop van de Sobormoskee in Moskou. De moskee, gebouwd in 1904, was een van de oudste geestelijke centra van de Russische moslims. Het gebouw was sinds 1994 in beheer van het Geestelijk Bestuur van de Moslims in Europees Rusland (DOeMER).
   De sloop gebeurde in overeenstemming met DOeMER en zijn hoofd, moefti Ravil Gajnoetdin. In 2009 had de Moskouse Commissie voor Erfgoed op Gajnoetdins verzoek de erfgoedstatus van de moskee opgeheven. DOeMER onderbouwde de sloop met het argument dat door een ondergrondse overstroming een draagmuur van de moskee bouwvallig was geworden en het gebouw hierdoor te onveilig voor zijn bezoekers was geworden. Volgens DOeMER zal de moskee op dezelfde plaats in zijn oorspronkelijke vorm herbouwd worden, maar wanneer dat moet worden afgerond is vooralsnog volledig onbekend.
5. 

   Van 20 oktober t/m 25 november werd de gordel in 11 Russische steden massaal bezocht. Foto: www.pravoslavie.ru.

   Kilometers lange rijen voor de gordel van Moeder Gods. Geen enkele gebeurtenis, ook geen politieke, bracht zo veel mensen op de been als de rondreizende tentoonstelling van de gordel van Moeder Gods. De gordel was door nonnen van het Vatoped-klooster van de voor orthodoxe gelovigen heilige Athos-berg in Griekenland naar Rusland gehaald.
   Vooral in de Kathedraal van Christus Verlosser in Moskou liep het storm. In de tien dagen dat de gordel hier te zien was, van 19 tot 28 november, kwamen er 800.000 bezoekers op bedevaart. Er stond permanent een kilometers lange wachtrij voor de kathedraal. De langste rij was op 25 november: acht kilometer. Wachttijden konden oplopen tot een etmaal.
   Om alles in goede banen te leiden en de wachtenden van eten en drinken te voorzien, waren er 202 ´opwarmbussen´ langs de route, 139 uitdeelpunten van eten, 24 uitdeelpunten van thee, 580 biologische toiletten en stonden er 24 ziekenwagens gereed. Er waren ruim 2.000 politieagenten op de been.
   Deze massale uitbarsting van religiositeit kwam geheel onverwacht. Patriarch Kirill zag in de massale bedevaart het bewijs dat de Russen ´in een orthodox land leven´.

2012

1. Demonstratieverbod voor gelovigen. In de aanloop met volop protestbijeenkomsten naar de presidentsverkiezingen van maart, verklaarde patriarch Kirill tijdens een preek op 1 februari dat ´orthodoxen geen demonstraties moeten bezoeken´. Hiermee deed de kerkleider geen uitspraak over het a-politieke karakter van de Russisch-orthodoxe kerk, maar benadrukte hij de band van de kerk met de zittende machthebbers.
   Dit werd op 22 april bevestigd, toen de kerk bij de Kathedraal van Christus Verlosser in Moskou een eerste staande bidbijeenkomst organiseerde, waar ongeveer 65.000 deelnemers op afkwamen. De bijeenkomst was bedoeld om de grote maatschappelijke rol van de kerk in Rusland te onderstrepen en om te protesteren tegen ´antikerkelijke en russofobe krachten´ die kerk en geloof zouden bedreigen.
   Op 22 april werd er gebeden voor de ´bescherming van geschonden heiligdommen´, zoals iconen die in het hele land door vandalen waren geschonden en het optreden van Pussy Riot op het altaar van de Kathedraal van Christus Verlosser.
2. 

   Fajzov (in rolstoel) ontmoet Poetin na de aanslag. Foto: kremlin.ru.

   Aanslagen op moslimleiders in Tararstan en Dagestan. In de zomer vonden er enkele moordaanslagen plaats op gematigde moslimleiders in Rusland. Deze werden uitgevoerd door radicale moslims, in Rusland ´wahhabieten´ genoemd. Op 19 juni raakte de moefti van Tatarstan, Ildoes Fajzov, zwaar gewond tijdens een aanslag op zijn dienstauto. Gelijktijdig vond er wel een geslaagde moordaanslag plaats op het hoofd van de onderwijsafdeling van het Geestelijk Bestuur van de Moslims van Tatarstan, Valioell Jakoepov. Jakoepov werd doodgeschoten voor zijn huisdeur.
   Als antwoord op de aanslagen ondertekende de president van Tatarstan, Roestam Minnichanov, op 6 augustus een wijziging in de Godsdienswet van de deelrepubliek, die bepaalde dat buitenlanders in Tatarstan en Tataren die in het buitenland een religieuze opleiding hadden genoten, niet langer religieuze organisaties mochten oprichten.
   Een tweede grote aanslag vond plaats op 28 augustus in de Noord-Kaukasische deelrepubliek Dagestan. Hier werd het gematigde hoofd van de soefi´s van Dagestan, Saïd Tsjirkejski, in zijn eigen huis opgeblazen door een zelfmoordterroriste, die onder het mom van een bedevaart bij hem had aangebeld. In beide zaken werden arrestaties verricht.
3. Verplicht godsdienstonderwijs in vierde klas. In het nieuwe schooljaar werd in de vierde klas van de algemeen vormende school het verplichte leervak ´Basisbeginselen van religieuze culturen en wereldlijke ethiek´ ingevoerd. Vóór 1 maart moesten leerlingen en hun ouders voor een van de zes modules van het vak kiezen (met tussen haakjes de percentages van de gekozen modules): wereldlijke ethiek (42,7 procent), orthodoxe cultuur (31,7 procent), mondiale religieuze culturen (21,2 procent) en basisbeginselen van de islamitische, boeddhistische en joodse culturen met respectievelijk 4, 0,4 en 0,1 procent.
   In Moskou werd er nog ruimer voor de twee niet-religieuze of algemene modules gekozen: 47 procent voor seculiere culturen en 27 procent voor mondiale religieuze culturen. Daarentegen kozen alle leerlingen en hun ouders in de islamitische deelrepublieken Tsjetsjenië en Ingoesjetië voor Basisbeginselen van de moslimcultuur.
   Kortom, aan de ene kant koos een groot deel van de leerlingen en hun ouders voor de meest algemene modules, terwijl aan de andere kant leden van een bepaalde religie voor hun eigen religieuze stroming kozen. Dat eerste riep veel ontevredenheid op bij de vertegenwoordigers van religieuze organisaties in Rusland. Voorstanders van de scheiding van kerk en staat riepen op hun beurt op om het vak te verbreden tot een algemene geestelijke en morele opvoedingscursus.
4. Woede in moslimwereld over YouTube-film. De moslimwereld was weer eens heel erg boos over een anti-islamitische mediagebeurtenis in het Westen. Een knullig in elkaar gefabriceerde low budget-film van de in Amerika levende Egyptische kopt Nakoela Basseley Nakoela, Innocence of Muslims, waarin de profeet Mohammed als wreed en principeloos werd afgeschilderd, werd op YouTube gezet nadat de film in de gewone filmzalen geen enkele belangstelling had opgeroepen.
   Maar toen radicale moslims de film opmerkten op YouTube, sloeg in de moslimwereld de vlam in de pan. Nadat de film op 11 september op het Egyptische salafistische televisiekanaal El Nas was getoond, werd in de avond de Amerikaanse consul Christopher Stevens in de Oost-Libische stad Benghazi vermoord. Hierna volgden nog veel andere massaprotesten in de moslimwereld.
   In Rusland werden op 19 september in het West-Siberische Nizjnevartovsk, waar veel moslims wonen, en op 21 september in het Dagestaanse Kizljar Amerikaanse vlagen verbrand. Van 22 tot 24 september werd in Tsjetsjenië en Dagestan de toegang tot YouTube geblokkeerd. Op 28 september bepaalde een gerechtshof in de Tsjetsjeense hoofdstad Grozny dat Innocence of Moslims als ´extremistisch materiaal´ moest worden beschouwd en op het hele grondgebied van Rusland niet uitgezonden mocht worden. Dit besluit werd op 1 oktober overgenomen door het Tver-gerechtshof in Moskou.
5. Veel nieuwe kerkleiders aangesteld. Door verschillende oorzaken werden er een groot aantal nieuwe kerkleiders aangesteld in 2012:
   
   • De Koptische kerk in Egypte kreeg op 4 november een nieuwe leider, Tavadros II (60), nadat patriarch Shenouda III was overleden.
   • De Anglicaanse kerk kreeg op 8 november een nieuwe leider, de 56jarige Justin Welby, die de 62jarige Rowen Wiliams verving nadat die ontslag had genomen.
   • De Orthodoxe Kerk in Amerika kreeg op 13 november een nieuw hoofd in de persoon van aartsbisschop Tichon (46) van Philadelphia en Oost-Pennsylvania. Zijn voorganger, metropoliet Iona, was op 6 november tijdens een geheime vergadering van de Synode van de Amerikaanse orthodoxen tot aftreden gedwongen.
   • Op 17 december kreeg de Antiochiaanse Orthodoxe Kerk een nieuw patriarch: Ioann X. Zijn voorganger, Ignati IV, overleed op 5 december in Beiroet op 91jarige leeftijd.
   • Tot slot moest ook de Bulgaars-orthodoxe kerk een nieuwe leider krijgen nadat patriarch Maksim op 6 november op 99jarige leeftijd in Sofia was overleden. Op 24 februari 2013 zou voor hem een opvolger worden gekozen.